Nja dhjetë vjet më parë, gjendesha në sallën e pritjes së aeroportit të Rinasit, së bashku me bashkëshorten time, duke pritur për tu kthyer në Itali, pas pesëmbëdhjetë ditësh të një vizite shumë intensive dhe të këndëshme Tiranese, por djemtë në shtëpi, ju e dini, ata kanë nevojë për nënën …
Para nesh, një çift, i vetmuar dhe i heshtur: po të mos ishte për moshën, mund të qenë të fejuarit Peynet. Ata ishin Helena dhe Ismail Kadare. Me kujdes i tregova gruas sime, e cila në atë kohë, dinte shumë pak për këtë emër, ndërsa unë dija vetëm pak më shumë. U njoha me këtë personalitet më vonë në jetën time të dytë (pas dyzet vjetësh ushtarak), kur studimi i veprave të Kadaresë më përfshiu pothuajse krejtësisht.
Kur mendoj sot, çuditem se si nuk e vura re bukurinë e Helenës që, dhjetë vjet më parë, duhej të ishte edhe më e dukshme. Ndoshta është e vërtetë, se kur dikush është me gruan e tij, nuk duhet të shikojë gratë e të tjerëve, por, në fakt, e dimë se nuk është kështu …
Përse ky çift, në sallën e pritjes të aeroportit, ishte aq i vetmuar dhe i heshtur, Këtë e kuptova vetëm duke lexuar librin: ishin me siguri kujtimet e shumë nisjeve – nga i njëjti aeroport (jo ende “Nënë Tereza”) bërë “përpara”, me ankthin e të qenit i survejuar, i hetuar, i ndaluar në momentin e fundit, etj., etj.
I ripashë ata së bashku, disa vjet më vonë, në Tiranë, përgjatë rrugës Dëshmorët e 4 Shkurtit, që shkon tek Sky Tower, ku ata jetojnë, dhe Klubi Davidoff, ku Kadare normalisht “del” jashtë shtëpisë, dhe ku – më falni, por nuk jam në gjendje të mos e them – më ka pritur gjithashtu edhe mua, së bashku me asistenten dhe përkthyesen, miken time Albana Nexhipi, në lidhje me gjuhën në një punim kadareian, që ishim duke përgatitur.
Kur disa muaj më parë, isha duke punuar një nga esetë e mia mbi “Gjeneralin”, që e kam në dorë prej më shumë se gjashtë vjetesh, që mund ta quaj pothuajse të përfunduar, papritmas ja që Helena Kadare vendos, edhe ajo ndoshta pas një pune shumëvjeçare (unë mendoj nja pesëmbëdhjetë), të publikojë një libër me kujtime, të titulluar “Kohë e pamjaftueshme” Onufri, Tiranë, 2011.
Aktualisht, siç jam i informuar, përveç versionit origjinal në gjuhën shqipe, libri është në dispozicion vetëm në frëngjisht (“Le Temps qui manque”, FAYARD, Paris, 2011).
Në qoftë se do të tentonim një përkthim të titullit në italisht, shpresojmë që libri të botohet edhe në Italisht, ne mund të kishim nga: “Koha nuk është e mjaftueshme, (kurrë)” (nga shqipja) në “Koha po mungon” (nga frëngjishtja), por koncepti mendoj se është shumë i qartë. Vlen të shtohet se titulli i librit është i frymëzuar nga një poezi e Ismail Kadaresë.
Kështu gjeta versionin frëngjisht, dhe ajo që kuptova është që duhet të zhytem me zell, por edhe me frikën se informacionet e shuma që përmban mund të më prishin sigurinë që kam krijuar. Rezultati përfundimtar ishte – për mua – më pak katastrofik seç i trembesha, por për këtë nuk preferoj të flas ende, sepse është një punë ende e papërfunduar.
Përveç kësaj, ky libër do të mbetet gjithmonë i dashur për mua, sepse, pas një operacioni në zemër që iu nënshtrova, leximi i këtij libri ishte leximi im i parë i vetëdijshëm.
Si “pushtues i penës”, siç me modesti mendoj se jam, libri më ka kënaqur shumë duke parë se si situata të caktuara të përjetuara nga një shkrimtar i madh i nivelit ndërkombëtar, shqiptar në Paris, ngjajnë me ato të një njeriu që aspiron të jetë shkrimtar italian në Tiranë: përkthimet, botuesit, prezantimet … Dimensionet, natyrisht, janë të ndryshme, por vështirësitë (Sigurimi), janë gjithmonë të njëjta. Ashtu si truket pak për të shtuar artificialisht numrin e faqeve, të zmadhuar një “histori” për dinjitetin e “romanit”, ndoshta duke adoptuar një formë shtypi të ndryshme. Që në fakt, është një truk i vjetër që nga tezat e provimit …
Hapur e ndershmërisht, në faqet e para, Helena tregohet e vetëdijshme në dyshimin e pashmangshëm se a mund ta përfundojë punën e saj: në mënyrë të hollësishme, të plotë, të pasur me shënime, anekdota, se – mirësia e saj – shpesh e pranon, ai vetë ka “kaluar”, nuk besoj që ta ketë shkruar ai, duke i lënë nderin dhe frytet gruas së tij? Jo për para – natyrisht – por për dashuri.
Ndoshta, do të jetë vetëm pjesërisht e vërtetë. Ka raste kur ke dyshim, po …
Ne mund të ndajnë – por vetëm mendërisht – punimin e Helenës, si i përkushtuar në dy kategori të gjëra të temave; për ta thënë shkurt: në atë private dhe profesionale, edhe pse jo gjithmonë të ndashme nga njëra tjetra.
Privatja tek Helena identifikohet me atë të bashkëshortit të saj, që nga koha e qasjes së tyre të parë (letër), nga vështirësitë e para të bashkimit të tyre, veçanërisht nga ana e familjeve të tyre përkatëse (Helena ishte e “premtuar” tek një tjetër …), jeta e martuar, dhe pastaj, sigurisht, momentet e lumtura (ardhja e fëmijëve dhe nipërve) momentet e dëshpërimit (vdekja, një nga një, e prindërve të tyre dhe të afërmve të ngushtë, si dhe miqve, disa shumë të afërt).
Një nga aspektet më të veçanta të këtij libri qëndron në faktin se, edhe pse formalisht kemi të bëjmë me kujtime të një gruaje (të një shkrimtareje), në të vërtetë ne mund të konsiderojmë atë një biografi të vërtetë të Ismail Kadaresë; në të cilën, asgjë nuk është e kursyer, duke përfshirë përshkrimin e më shumë se një “hallakatje” apo dashurie thjesht seksuale të burrit të saj të famshëm.
Në këtë drejtim, pasi e kisha lexuar një, dy, tre, katër, pesë herë …. të gjitha treten dhe falen, edhe pse me kohën të ndryshme dhe mënyra të ndryshme, shtrohet pyetja: a është për shkak se personazhi është aq i lartë, që të gjitha duhet ti lejohen? Apo ndoshta kjo është ngaqë unë nuk mund ta vë veten, jo vetëm në mentalitetin shqiptar, por sidomos në klimën e veçantë të përjetuar nga çifti, përmes tre fazave të rëndësishme të regjimit të ashpër komunist? Apo Helena ka qenë një grua aq e fortë që gjithmonë ka qendruar për të shpëtuar familjen?
Më shumë keqdashje, dikush mund të mendojë se nuk ka dashur të humbasë vendin e saj pranë një artisti të njohur universalisht dhe – pse jo – ndoshta të pasur. Sigurisht, janë problemet e tyre, me të vërtetë, problemet e tyre do të ishin, poqese ajo nuk do të na i tregonte një nga një. Le të themi, nëse duam të mbetemi të interesuar për figurën e shkrimtarit, ndoshta do të na ndihmojë për të kuptuar anët e ndryshme, që sot janë model frymëzimi.
Dhe, shkrimtarja, Helena na tregon çdo gjë: se si ajo jetonte me të, kur ajo ka jetuar-përmes letrave e tij, shënimeve e tij, veprat e tij, natyrisht, nga të cilat – praktikisht të gjitha – ripërshkojnë gjenezën, vështirësitë e krijuara, që megjithatë, rrjedhin nga regjimi, shqetësimet për një botim që pengohej ose vonohej, dhe kjo ndodh në Shqipëri në Francë, apo diku tjetër.
Përveç intimiteteve, libri na ndihmon që të përshkojmë këndshëm – pothuajse me një frymë – një gjysmë shekulli; gjysmë shekulli për të cilin, mund të kërkohet? Jeta e Helenës, është, pak a shumë drejtpërdrejtë e varur, nga bashkëshorti Ismail? Sigurisht, por unë do të shtoja, ne tërë Shqipërinë, ne Evropë, në një farë mase edhe në botë, dhe – për ata që kanë një moshë si t’imen kështu është.
Nga një këndvështrim rigoroz historik, kronologjik, tregimi është ndonjëherë i shpërndarë, për hir të rrjedhshmërisë, ndonjëherë i shoqëruar me data të caktuara specifike (ditë-muaj-vit), ndonjëherë me referenca të përgjithshme deri në episode të treta. Për analogji përsa më sipër, disa nga datat përkojnë ekskluzivisht me jetën personale, bashkëshortore, profesionale, të Helenës dhe bashkëshortit të saj të shquar, dhe, një i huaj, mund ti kalojë pa i vënë re, ndërsa ato shënojnë momente kyçe në historinë e Shqipërisë (“para” dhe “pas”), por edhe të Evropës dhe botës, dhe – për këtë arsye – në mënyrë të pashmangshme i bien në sy një “historiani”.
Pastaj në qoftë se ju e quani të rastit ….
Po, sepse Helena, në një farë mënyre, tregon se “Regjimi komunist zyrtarisht humbi pushtetin pas zgjedhjeve të 22 marsit … disa javë më vonë, ne, më në fund, gjendemi në atdhe (në të vërtetë shkruan “au pays”, që në frëngjisht është një “vend” i ndryshëm …) …. Në ditën e tretë pas mbërritjes sonë, ne ishim të ftuar në një mbrëmje gala. Ishte një recital i këngëtares Katia Ricciarelli, e ftuar nga Italia me Pippo Baudon që në atë kohë ishte burri i saj.”
Shpresoj që e kuptoni se, në fund, nuk interesohemi për koncertin – e Ricciarelli-t, por shumë më tepër “nëse dhe si” kjo referencë mund të na ndihmojë për të përcaktuar se kur çifti Kadare janë “kthyer” në Shqipëri nga mërgimi i tyre në Paris. Tani për këtë rast, unë kam qenë prezent në atë koncert, mbajtur në Pallatin e Kongreseve në Tiranë, por ishte 29 shtator 1992 (E verifikova në ftesën, të cilën unë ende e kam mes kujtimeve më të dashura të mia “Shqipëria 1”), në të cilën – duke u kthyer në retrospektivë, më duhet të konkludoj se “kthimi” është bërë, më herët, në gusht, dhe jo më përpara. Dhe unë nuk gjej në libër informacion tjetër në lidhje me këtë moment të rëndësishëm. Për ata që duan të kuptojnë, ka rëndësinë e vet…
Duke qëndruar në këtë episod, e ndjej se duhet të theksoj një fakt, që shpresoj që edhe ai të interpretohet mirë: gjatë intervalit të koncertit, unë u informova se, në një sallë të vogël ngjitur me skenën, do të shërbehej kafe për autoritetet e larta. Jo për kafen, por, pasi grada ime Kapiten Fregate – isha në sallë, ushtaraku italian (dhe ndoshta edhe i NATO-s), me gradën më të lartë, mendova se duhet të shkoja, dhe kështu u gjeta përballë Presidentit të Republikës, (atëherë) Sali Berisha, ambasadorit italian Torquato Cardilli, sigurisht … Pippo Baudos. Prezantimi, disa fjalë për misionin tim, dhe kështu me radhë … Por ajo që konstatova është se Kadare mungonte, që – supozoj – me siguri do të kishte ndenjur në sallë.
Natyrisht, ne të gjithë e dimë se si Kadare ka refuzuar në mënyrë të përsëritur (kandidaturën për) President të Republikës, por këtu problemi është i ndryshëm, duhet të lexohen të gjitha 751 faqet e librit të Helenës, ku tregohen paraqitjet e panumërta të Kadaresë (dhe nganjëherë edhe të gruas së tij) në krah të krerëve të shteteve nga e gjithë bota, pa logaritur personalitetet më të “ulëta”, atëherë natyrshëm shtrohet pyetja: “Pse nuk ishte aty?” dhe mund të mendohet se – në fund të shtatorit 1992 – koha, në Tiranë, ndoshta ende nuk ishte pjekur për Ismail Kadarenë.
Por këtë, Helena, nuk na e tregon.
Në thelb, është një libër absolutisht që u rekomandohet atyre që studiojnë Kadarenë, apo edhe atyre që pëlqejnë botën e letërsisë ndërkombëtare, me të gjithë anën mondane që në mënyrë të pashmangshme sillet rreth jush, por edhe për ata që – pjesërisht janë të predispozuar- e të interesuar të dinë diçka më shumë për Shqipërinë moderne.
Paolo MUNER
Diplomuar në Shkenca Politike (drejtim ndërkombëtar), gazetar, publicist, studiues dhe kërkues i historisë së Shqipërisë. Oficer i Forcave Detare Italiane (Trupi i Kapitenerisë së Portit – Roje Bregdetare). Më 1992, në Shqipëri, ka qenë Komandant në 2^ të Grupit të 22° Detar; Komandant i Skuadrës së Parë të Rojeve Bregdetare (Durrës/ Vlorë) dhe Komandant i Repartit të Marinës në Durrës; në vitet 2001/2003, shef seksioni i Forcave Detare dhe Shef i Projektit për Rojet Bregdetare Shqiptare, pranë Delegacionit të Ekspertëve Italianë (Tiranë).
Shqipëruar nga Pjerin Logoreci
