Frangu i Bardhë (Frang Bardhi) – Rojë e continuum­it tonë identitar

Nga Ledi SHAMKU

“Legere et non intelligere, negligere est”[1] ­ Katoni

 

Jo rastësisht Dictionarium-in Bardhi e filloi me maksimën e Katonit; ai dyshonte se, sikundër kish ndodhur me Budin ca më parë, edhe ai do të lexohej por rrezikonte të mos kuptohej. Dhe ndofta ka pasur të drejtë në dyshimin e tij, pasi ende sot, pas gati 400 vjetësh, vërtet që Dictionarium­i është lexuar e rilexuar, por qëllimi i ndërmarrjes së kësaj nisme në 1635­n e largët është “neglizhuar”nga shumëkush; dmth ky qëllim ose nuk është kuptuar, ose në është kuptuar, nuk është nxjerrë në pah. Kështu është bërë shprehi t’i mëshohet vetëm shqetësimit objektiv të humanistit të ri lidhur me “ghiuhene tane, ghi po bdarete, e po bastarξohete…”. Në fakt qëllimi i Bardhit do ketë qenë më tepër se kaq; Dictionarium­i, atij dhe udhërrëfyesve të gjindjes, do t’u shërbente si mur mbajtës për truallin shqiptar, që ai të mos shkimej kundrejt korpusit europian – me të cilin kish qenë i pandarë – si rezultat i veprimit të një erozioni shpirtnor që në shek. XVII, me osmanizmin, ish thelluar. Naltimin e këtij muri mëtonte Bardhi e pikërisht këtu duhet kërkuar shtysa e aksionit të ndërmarrë prej tij dhe mbështetjen e Pontifikatit Roman. Çështja Gjuhësore, përsa e rëndësishme (kjo theksohet qartë në parathënien e tij) do të shpalohej nga Bardhi si dytësore kundrejt Çështjes Religjioze (identitetit shpirtnor). Të atij identiteti që shqiptarët prej shekujsh e kishin të përbashkët me Kontinentin e Vjetër. Identiteti shpirtnor që në Mesjetë njëjtësohej rëndom me identitetin fetar e që shpesh përcaktonte sistemin shoqëror, plazmonte dhe njëtrajtësonte mënyrën e organizimit të jetës, pavarësisht nga gjeografia dhe raca. Ruajtja dhe forcimi i konotacioneve etniko­shpirtnore të vendit do ta rriste vetiu qëndresën ndaj tjetërsimit dhe ndaj përdhunës.

* * *

Më 1956, Injac Zamputi botoi “Të dhana të reja mbi gjendjen ekonomike, shoqnore e politike të vendit tonë në shekullin e XVII-të”, punim që bazohet mbi Regjestin e materialeve dokumentare të nxjerra si fotokopje nga arkivi i Propaganda Fide SRCG, të periudhës 1628-1656. Si kohë nistore këto përkojnë me largimin e F. Bardhit nga Shqipëria, tashmë i dorëzuar prift, drejt Loretos (kolegji Ilirian) dhe vijojnë edhe 13 vjet pas vdekjes së Frangut t’Bardhë. Nuk po ndalemi në shestimin e të dhënave me natyrë mirëfilli historike, sadoqë duke qenë burimore dhe arkivore, ato kanë shumë rëndësi në përkapjen e thelbit historik, politik, social e kulturor të Shqipërisë Mesjetare. Ajo çka rrëmben vëmendjen e kësaj parashtrese janë 6 letra të Bardhit që përshkruhen në punimin e Zamputit. Ky i fundit shprehet se: “…këtu kemi të bajmë jo me një prelat që administron në mënyrë të zakonshme çashtjet shqiptare, por me një njeri që ka iniciativë, vepron mbrenda rregullave por edhe jashta rregullave të shënueme nga tradita, si ta lypë nevoja dhe përpiqet t’i sigurojë vendit e kishës vendase njerëz t’aftë si veten e me kulturë”[2]. Në vështrim të parë duket paradoks që një rregulltar i Kishës s’Shenjtë t’veprojë brenda e jashtë rregullave. Cilave rregulla? Ja si informon vetë Bardhi ­ Episcopus Sappatense ­ në vjetin 1637: “Mbasi këta priftënt e mij shqiptarë nuk e kuptojnë gjuhën latine, megjithëse janë të ritit latin, e kam përkthye besojmën e shejtes fe në gjuhën shqipe […] Po ashtu edhe rendin e Synodit, të vendosun në Pontifikalin romak, e kam përkthye në këte gjuhë, me disa shtesa, për qeverisjen e mirë të kishës sime…”. Dhe sikundër dëshmohet, për këto “disa shtesa” ai nuk ka pritur të marrë pëlqimin ose së paku mendimin e Romës për një punë të tillë kaq të natyrshme, porse të paguxuar më parë. Dhe po ky ipeshkv, kaq ngushtësisht i lidhur me nocionin “komunikim në shqip”, kur i kërkohet mendim për krijimin e një Ipeshkvie të re në Durrës dhe më saktë për emërimin e një ipeshkvi të ri atje, i shqetësuar nga fakti që “priftënt e huej predikonin në popull me përkthyes”, shkruan kështu: “… për të krijue një ipeshkëv të ri nuk keni për të gjetë një leterat ma të mirë se Dom Shtjefën Gasprin, por për një tjetër, veproni si t’u pëlqejë, mjaft që të jetë i aftë për t’i shërbye Shejtes Kishë në këto ana dhe të jetë i gjuhës dhe i kombit shqiptar, sepse përndryshe pak fryt do të jepte mbasi i mungon gjuha…”.

Disa vjet më pas, në 1964-ën, studiuesi Kolë Ashta shkroi “Vëzhgim historik në fjalorin e parë të shqipes, Bardhi 1635”[3] ku mbërrin të formësojë disa përfundime mjaft të vyera në lidhje me landorësinë gjuhësore në analizë të faktit se “Fjalori përbahet prej 5000 fjalësh latine dhe prej 2544 shqipe; ky shpërpjestim rrjedh nga se auktori disa fjalë të latinishtes i përkthen me një të vetme shqipe ose përdor një mënyrë përkthimi perifrastik”. Studiuesi dashamirë mundohet ta përligjë mpakjen e mësipërme duke thënë: “Tue marrë para sysh këto kushte se kish shkue tash sa vjetë në dhe të huej e pa njerz, me të cilët të flasë shqip o të këshillohet me ta për punë të fjalorit, shumë fjalë latine nuk ja ka marrë mendja se si t’i përkthejë. Për mungesë të njoftjes së leksikut shqip, do t’i qëllojë jo fort rrallë që dy ose katër fjalë latine, mú edhe tetë kësosh t’i përkthejë me një fjalë të vetme shqipe; për këtë shkak fjalori del i cektë”.

Vallë, në periudhën ideologjike kur ish nderë perdja e hekurt, të ketë qenë mirëfilli ky mendimi i Ashtës, apo kaq i ka lejuar rrethi i ngushtë i lirisë së shprehjes asokohe? Kjo ndërdyzje lind vetiu nga një tjetër paragraf që po ky studiues ndërton në parashtresën e tij. Ashta dëfton se kur punonte për fjalorin, Frangu i Bardhë kish afër vetes dy bashkënxënës të tij shqiptarë, dalmatin Matí Dudesi dhe durrsakun Shtjefën Gaspri, i cili veç shqipes, njihte edhe latinishten e italishten e së bashku me Bardhin kishte studiuar filozofi e teologji. Pasi dëshmon kësisoj, Ashta shtron tërthorazi pyetjen: “Po pse atëherë Bardhi thotë se në pregatitjen e fjalorit nuk kishte ‘me chá me razenuem e me folle mbe ghiuhet tane’, kur si Matí Dudesi dhe Shtjefën Gaspri shi në veprën e Frangut kanë shkrue tue folë kaq mirë për auktorin? Kontradiktë!”.

Në kushtet ideologjike të Shqipërisë socialiste ftillesat historike për gjuhë-kulturën e shqiptarëve, për tiparet e qenësishme të këtij binomi, ishin temat kryesore ku përqëndrohej mbikëqyrja e njinjishme e shtetit. Qasja në continuum-in historik mund të kryhej vetëm në rrafshe ku mendimi rravgonte mbi konkordanca ilire, iliro-trake, indoeuropiane e deri në përsiatje hamendësore pellazge. Si kufi i hontë e i pashpallur qëndronte Mesjeta, sidomos ajo e Vonë[4]. Edhe ajo mund të shqyrtohej, porse jo me synime vijimore në kohë dhe sidomos jo aspekti social-kulturor i saj, e aq më tepër nuk duhej ndalur mbi misionin e humanistëve t’asaj ere.

Vijojmë më tej. Në vitin 1965, po në “Studime Filologjike”[5], Pashko Geci botoi shkrimin me titull “Frang Bardhi dhe fjalori i tij latin-shqip”, ku mbërrin në përfundimin se Bardhi kërkon t’i japë dorë misionit ruajtës shpirtnor që kleri kish ndërmarrë ndaj popullatës shqiptare, antropologjia kulturore e së cilës rrezikonte të shkimej e të tjetërsohej nga një kulturë e huaj me karakter asgjësues ndaj botëkuptimit: nga osmanizimi. Në këtë punim autori, duke iu shmangur të dhënave historike për kohën kur u hartua Fjalori si edhe të dhënave mbi jetëshkrimin e Bardhit vendos të ndalet e të shqyrtojë dy aspekte organike të veprës, apo sikundër thotë: “ku asht bazue auktori për mbledhjen e glosarit të fjalorit dhe deri ku u përgjigjen ekuivalentet shqipe lemave latine”. Bardhi zgjodhi të ndërtonte fillimisht një kartotekë të thjeshtë të leksikut fetar. Afërmendsh, sa i përket zgjedhjes së latinishtes, autori nuk iu drejtua asaj klasike, porse rendit “latinishte vulgare” dhe kjo për dy arësye: së pari, të gjitha veprat fetare që synonin përhapjen e fesë u shkruan në këtë rend gjuhësor, pra në lat. vulg.; së dyti, një zgjedhje elitare gjuhësore nuk do të përputhej as me qëllimin fjalorhartues të Bardhit, pra për të ndihmuar të marrunin vesh të thelbit shpirtëror ungjillzues, e sidomos as me nivelin dituror të klerit në Shqipërinë­robinjë turku të shek. XVII. Parë në këtë dritë, duket sheshit se kjo ndërmarrje e Bardhit i kapërcen kufijtë thjesht-patriotikë, brenda të cilëve është interpretuar deri më tash, pra e kapërcen tej-e-tej kumtin semplicist të frazës së vetme që shqiptarëve u është perifrazuar rëndom nga vepra e tij: “t’i ndihmoja gjuhës sonë që po bdaret e po bastardhohet sa me parë të ve…”. Në këtë pikë Bardhi vepron i nxitur nga i njëjti mision sikundër Buzuku afro një shekull para tij. Citojmë çfarë vëren Çabej në parathënien e botimit kritik të Mesharit[6]: “Qëllimi i pandërmjemë i autorit tonë qe pajisja e kishës katolike shqiptare me një libër që të përmbushte nevojat e përditshme të shërbimeve fetare. Krahas me këtë synohej në ngritjen e kulturës së klerit. Aty synonte në fund të fundit edhe Pjetër Budi e sidomos Bardhi me fjalorin e tij të vitit 1635. Po autori me veprën e tij duhet të ketë pasur si qëllim të mëtejmë edukimin fetar të masës së besimtarëve dhe kjo shihet në mënyrë të përgjithshme dhe nga vetë mënyra e përkthimit. Këtu, në vend të një riprodhimi besnik të tekstit bazë, jepet disa herë një version vërtet më i pasaktë, por më i kuptueshëm në popull”[7].

Mbresëlënëse! Afro një shekull larg në kohë nga sho-shoqi, e megjithatë Buzuku e Bardhi zgjedhin të njëjtat shtigje: 1) të ruajnë frymën, lidhjen e njimendtë me latinitetin dhe ta thjeshtojnë atë që të mbërrijë gjer te polemi i mbetur në terr. 2) Sakaq edukuesit e polemit, fretënit, famullitarët, meshtarët t’i kenë shqipfolës, shqiptarë natyrisht, porse jo sui generis. Ndaj dhe çdo shpikje gjuhësore në pamundësi për përqasje të barasvlerëshme, cënon e këput lidhjet me trungun, aq më tepër në një kohë kur po lëkundej besimi i moçëm dhe islami po përparonte në vend.

Por po vijojmë ende me shestimet e Pashko Gecit. Edhe ky studiues e nxjerr në pah raportin e zhdrejtë mes fjalësit latin dhe korresponduesit të tij në shqip, që rezulton afro i përgjysmuar, por e sheh më ftohtë e më objektivisht se Ashta këtë mangësi të Fjalorit. Ai shkruan: “Bardhi desht të bante një fjalor praktik që t’u shërbente edhe atyne që nuk kishin njohuni gjuhësore. Ai e dinte mirë gjendjen e ultë kulturore të klerit shqiptar, që lexonte përditë librin e meshës dhe lutjet e ndryshme, por nuk kuptonte gja; mu për t’u ardhë në ndihmë këtyne hartoi të parin fjalor latin-shqip, dhe për me e ba ma të lehtë e ma të sigurtë përdorimin e tij nuk i ngarkoi fjalët me kuptime të ndryshme, por u mjaftue me kuptimin e tekstit të vjelun”.

Por më objektiv edhe se Geci[8] në arësyetimin që lidhet me shpërpjesëtimin sasior fjalës­latin/fjalës­shqip qe treguar frëngu Mario Roques[9]. Duke e pasë hetuar mirë personalitetin dituror poliedrik të Blancus-it ai nuk i besoi krejtësisht tezës së thjeshtë e gjysmë-populiste se hartuesit të Fjalorit i vinin me vështirësi në kujtesë përkatëset shqipe. Një vërejtje me interes që bën Roques lidhet me faktin se Bardhi në mjaft raste, si përkatëse të fjalës latine nuk jep një përkthim, por një shpjegim, p.sh. candelabrum: vendi tu vichete chiriu, dhe kjo lidhet me synimin e tij fillestar që nuk kërkon t’i japë dorë dhe aq përkthimit të teksteve fetare sesa të kuptuarit e thelbit qenësor të tyre. Me fjalë të tjera t’i japë dorë misionit ruajtës shpirtëror që kleri kish ndërmarrë ndaj popullatës shqiptare, antropologjia kulturore e së cilës rrezikonte të shkimej e të tjetërsohej nga osmanizimi.

Kështu receptohet kjo mënyrë pune e Bardhit, parë nga këndvështrimi etiko-filozofik, kurse në rrafsh gjuhësor, të parapëlqyerit e shpjegimit në vend të përkthimit të sforcuar lidhet me faktin se Bardhi nuk kërkoi ta gjejë me çdo kusht fjalën gjegjëse në shqip, e aq më pak ta shpikë apo ta “fabrikojë” atë siç thotë Roques. Lidhur me këtë P. Geci i mbahet mendimit se Bardhi nuk u ndal të shqipëronte fjalë të njohura nga të gjithë, të përditshme e që kishin zënë vend. Një personalitet aq i formuar si Franciscum Blanchum, i cili ndër arkivat e Propaganda Fides cilësohet si një nga njerëzit e ditur të kohës dhe sakaq këshilltar e asistent i disa kardinalëve, e ka ditur fort mirë cili është parakushti kryesor që garanton vijimësinë e natyrshme të një gjuhe të shkruar: ky parakusht lidhet me ruajtjen e shtresëzimit historik të leksikut të saj. Epërsia e gjuhës së shkruar në ngulitjen e formave nuk mund të zhvillohej në kurriz të evolucionit të natyrshëm të saj, endepse të pashkruar dhe këtij gabimi Bardhi e të tjerë lavrues mendjehapët të shqipes iu ruajtën fort.

Gjithsesi edhe për Mario Roques qëllimi i botimit të këtij fjalori mbeti i paqartë. Kjo paqartësi atij i vinte pasi nuk mbërriti ta rrokë dimensionin kontraventues që do t’kishte Fjalori, kryesisht si mision për të forcuar murin mbajtës të qytetërimit arbënor. Ai nuk futet dot në kontekstin historik dhe rajonal të asaj pjese të Ballkanit në shek. XVII. Andaj shtysën për botim e kërkon kryesisht te premisa gjuhësore, porse nuk e gjen të qartë. Roques shkruan se: “Në orœn e tij shqip, dhe në kushtesën kardinalëve të Kongregacionit të Propagandës, autori âsht përpjekë me diftue, jo pa ndonji pështjellim, arsyet të cilave u âsht nënshtrue. Âsht nji arsye të cilën, mjerisht, nuk e ka përcaktue dhe që do t’ishte për né ajo me mâ interesë, nevoja me i ndihmue gjuhës shqipe që po humbë e po bastardhohet: duhet kuptue, padyshim, se nën trysninë e italishtes dhe të turqishtes, ndoshta, për letrarët, edhe nën ndikimin e latinishtes, leksiku i shqipes (së Veriut) po e humbte pastërtinë e vet “. Nga ana tjetër, i habitur thekson se edhe po të hartohej një fjalor thjesht e vetëm pë të ndihur përkthimin liturgjik, gjithsesi kleri vendas i kishte në dispozicion dy libra të përkthyer për atë qëllim, pasi vetëm 14 vjet më parë ato i kish sjellë në shqip Pjetër Budi (në mënyrë që të kuptoheshin Meshari dhe Breviari, Rituali e Rubrikat), përpos Dottrina Christiana-s që ai e shkroi në shqip. Pikërisht ky fakt dëshmon se Dictionarium-i, i pari në llojin e vet, do t’duhej të luante një rol shumë më të madh e në një spektër më të gjerë për prijësit shpirtnorë të popullit, atë të përditësimit të lidhjeve tashmë të dobësuara me Selinë e Shenjtë në Romë si dhe me orientimet e vazhdueshme e delikate që vinin herë pas here prej saj në atë periudhë të vështirë kryengritjesh e apostazish. Bardhi e shihte “bdarjen” e lidhjeve me Kontinentin e Vjetër me të njëjtin shqetësim si “bdarjen” e vetë gjuhës shqipe. Latinishtja – gjuhë globale e unifikuese që nga kohët romake, përkrah shqipes – gjuhë rajonale, mbante gjallë konstitucionin religjioz, pra atë shpirtnor të gjindjes. Konstitucioni ynë shpirtnor, të paktën deri në atë kohë vijonte me qenë pjesë e truallit europian, anipse kishin zënë të shfaqeshin shenjat e para të shkizmës nga bashkësia e popujve të Europës.

Nuk është aspak e rastit që pikasjen e kësaj procedure të Bardhit dhe paraqitjen e saj si zgjedhje pozitive gjuhësore, e kryejnë pikërisht figura si P. Geci e K. Ashta. Të dy këta gjuhëtarë në Kongresin e drejtshkrimit të vitit 1972 kanë referuar mbi të njëjtën çështje: “Mbi shkrimin e fjalëve të burimit latin”, duke iu kundërvënë reformës shkrimore që propozonte zëvendësimin e ortografisë sipas burimit latin, shprehje kjo e continuum-it tonë historiko-kulturor dhe dëshmi e lidhjeve të gjithhershme, me shkrimin sipas modelit të ri të gjuhëve neolatine, pasi kësisoj gjurma humbet, forma e fjalës nuk dëshmon më për faktet historike që kanë lënë shenjë mbi gjuhë. Ajo pushon së qeni dorëzania më besnike e trashëgimisë së një kombi. Ngulmimi i tyre nuk u mor parasysh dhe shqipja iu nënshtrua edhe një herë Sindromit të Feniksit: riformësim pas shkrumbimeve revolucionare. Por a përnjimend do të përngjallej nga hini i vetvetes me po atë fizionomi që e karakterizonte? “Rrethanat – thotë Saussure, – e bëjnë gjuhën të ndryshojë për hir të vazhdimësisë. Porse ajo që mbizotëron në çdo ndryshim është ruajtja e lëndës së hershme; mungesa e besnikërisë ndaj së kaluarës është diçka fare relative. Ja pse parimi i ndryshimit mbështetet mbi parimin e vazhdimësisë. Ky fakt kryesor mjafton për të dëshmuar pamundësinë e një revolucioni në gjuhë”[10].

Sindromi i Feniksit, a me fjalë të tjera një Shqipëri që rishfaqet ndryshe pas Revolucionit Kulturor (që kulmoi me Revolucionin Gjuhësor), e shenjoi aq fort fizionominë e gjuhës shqipe, sa sot edhe pas afro 400 vjetësh, për të zbardhur dilemat tona aktuale, s’na mbetet veçse të thërrasim në ndihmë veprën e atyre që nuk i ushqyen ato zjarre të shkreta. Dihet se tradita ekziston në dy forma: shpirtërore dhe landore; por duke u mbështetur vetëm te kjo e dyta, nuk do të dilnim dot jashtë sinorëve të muzeve etnografike që gëlojnë nga furkat, xhubletat e orenditë pagojce. Parë në këtë dritë, bën vërtet përshtypje pesha që i dha regjimi traditës landore; aq peshë i dha sa dukej se pas këtij ekzagjerimi fshihej kompleksi i fajit për zhgjetimin dhe copëtimin e së vetmes garante që përcjell spiritualitetin e një kombi: faji i dëmtimit të psiqikës (së brendshme) dhe emfatizimit, në vend të saj, të ornamenteve (të jashtme). Ish tentuar jo krejt pa suskses thyerja e identitetit shprtnor duke goditur fort dhe thellë traditat shekullore, domethënë mënyrën e jetesës. Kështu Sindromi i Feniksit përshfaqej në këtë vend për herë të dytë pas pushtimit osman.

Citojmë sërish Çabejn: “Në Ballkanin Perëndimorka pasur treva me një besim të vetëm, dhe ky besim nuk mund të mos ketë ushtruar një veprim koncetrues edhe në lëmin gjuhësor. Një nga këto treva ka qenë Shqipëria katolike, e cila gjer tre shekuj më parë shtrihej edhe më në veri (Kuçi) e nga jugu arrinte gjer në Shqipëri të mesme. Në këtë zonë të hapët njësia fetare që ekzistonte prej shekujsh e pandërprerë, në kohën para dhe pas Buzukut ndihmoi pas mendimit tonë në një shkallë të gjerë për formimin e zhvillimin e një gjuhe letrare…”[11]. Me fjalë të tjera Çabej i urtë kumton (nën diktaturë!!!) se dëmtimi i thurjes moralo­fetare dëmtoi procesin e formimit dhe zhvillimit të natyrshëm të gjuhës letrare, që në rasën më fatlume solli vonesë të madhe historike, e jo vetëm, por për fat të keq edhe shformimin relativ të trajektores shumëshekullore të gjuhës mu në adoleshencë të saj. Analogjia me kohën është e qartë.

Me lexu e mos me kuptu, domethanë me neglizhu ­ citon Bardhi; e pra ndër librat tona ka patur një neglizhim të qëllimshëm. Kështu pra që në fjalinë e parë të paraqitjes që Bardhi i bën Dictionariumit, del qartë si drita e diellit se Qëllimi Kryesor i tij është “mā fortme ndihmuem gjithë atyne që janë nd’urdhënite Tinëzot e të Shintesë Kishë Katolike e s’dīnë giuhënë latine…“[12] ­ pra për të ndihmuar pikërisht klerin e vendit ­ ase barinjtë e ahershëm të popullit. Të mëshuarit mbi faktin se Bardhi e krijoi fjalorin e tij vetëm me qëllim progjuhësor, nuk është veçse Gjysma e Dytë e s’vërtetës. Fshehja ndaj studentëve e faktorit parësor të ndërmarrjes historike të tij dhe censuara ndaj mendimit, shpjegon krejt përse-të dhe ndërdyshjet e studiuesve të mësipërm. Ruajtja e identitetit religjioz, sikundër deduktonte Çabej, asokohe do të thoshte së pari ruajtje e identitetit europian të trevës e të gjindjes; dhe së dyti (për efekt të një kulture rajonale në gji të këtij identiteti) ruajtje e përkatësisë etnike nëpërmjet lavrimit të një koineje letrare të përbashkët.

Fjalori i Frang Bardhit e ngërthente brenda vetes këtë dëshmi sa identitare aq edhe gjuhësore. Dhe është vërtet për t’ardhur keq se si një libërth me volum kaq të vogël, porse të parin Fjalor të gjuhës shqipe, shteti shqiptar gjatë Periudhës së Socializmit nuk e botoi kurrë, në asnjërën nga format e mundshme të paraqitjes së tij. Ndonëse vepra monumentale u interesonte sa albanologëve që merreshin mirëfilli me çështjet “e mëdha”, aq edhe të rinjve, studentëve, bibliofilëve, etj., ky monument gjuhësoro-kulturor nuk u “zgjodh” të përshfaqej për gjithkënd, pasi me çështjet “delikate” mund të merreshin vetëm ata që, të nisur nga çelësa jashtëhistorikë dhe jashtëgjuhësorë, mund ta përkthenin kontributin e madh të humanistëve tanë vetëm nën dritën e orientimeve dogmës revolucionare. Ndryshe nuk ka si shpjegohet ky mosbotim. Fjalori shpalonte pa kurrfarë ndërdyzje një tjetër identitet tonin. Dhe është ky shpalim që e bën atë modern sot e gjithë ditën, anipse kanë rrjedhë gati katër shekuj nga hartimi i tij.

Ja pse sot, duke e dlire tejqyren shkencore nga ndotja ideologjike, studiuesit, studentët, bibliofilët, te gjithe duhet me i kthy serish syte nga“Dictionarium Latino-Epiroticum”[13], per ta pare Frangun tonë Ogurbardhë dhe krejt veprimtarine e klerit katolik ne Shqiperi ashtu sikunder eshte ne thelb: jo thjesht pune gjuhedashesish por rojë dhe mbroje evete continuum-it tonë identitar.

[1] ­ Franciscvm Blancvm, Dictionarivm Latino­Epiroticvm, fq…, Romæ” 1635.

[2] ­ I. Zamputi, nëBuletin për Shkencat Shoqërore, nr. 2 – 1956, tek “Të dhana të reja mbi gjendjen ekonomike, shoqnore e politike të vendit tonë në shek. e XVII­të”.

[3] ­ Almanaku Shkodra, 1964. Ky punim prej 36 faqesh është relativisht i gjerë e i imtë dhe artikulohet në 11 çështje të përcaktuara qartë nga pikëpamja strukturore.

[4] ­ Vonesa historike shkaktuar nga pushtimi osman bëri që Renesansa Europiane ta cekte vetëm tangent truallin arbënor, e vetëm në skajin dalmatin të tij (zona nga Alessio/Lezhë e tutje).

[5] ­ Studime Filologjike, nr. 2 – 1965.

[6] ­ E. Çabej, “Meshari” i Gjon Buzukut (1555), fq. 23, Tiranë 1968.

[7] ­ Fjalia e Çabejt është theksuar nga autorja e Parashtresës.

[8] ­ Duhet theksuar që më tepër se mungesë objektiviteti shkencor, studiuesit shqiptarë të mirfilltë kanë patur rezervim të ndjeshëm në shprehjen e lirë të mendimeve të tyre lidhur me trajtimin e temës fetare në kushtet e një censure dhe trysnie me sfond ateist të shtetit.

[9] ­ shih Parathënien e këtij botimi nga Mario Roques dhe përkthyer nga Willy Kamsi.

[10] – F. de Saussure, Kurs i gjuhësise së përgjithshme, K&B – Tiranë 2002.

[11] ­ E. Çabej, Studime gjuhesore, vëllimi V, f. 218. Prishtinë 1975.

[12] ­ transkriptimi është i R. Ismajlit te Tekste të vjetra, fq. 247. Pejë 2000.

[13] ­ Fillimisht u mendua që për Fjalorin e Bardhit të ndërmerrej një botim i tipit Mekanik, si zgjidhja ideale që rekomandojnë manualet e filologjisë, dhe atij t’i anashvihej ai Diplomatik-Interpretues (pra transkriptimi ndihmës). Një punë e tillë do i mundësonte çdo studiuesi një kontroll të vijuar e të drejtpërdrejtë të lëndës dhe gjithashtu do t’ia rriste shkallën e lexueshmërisë këtij dokumenti të kahershëm të shqipes së shkruar. Por meqë për mungesë kohe dhe rezursesh gjithë kjo mbetet ende për t’u bërë, u mendua që së paku të realizohej botimi Anastatik (si më praktiku) në kushtet e mungesës gati totale të librit ndër raftet e bibliotekave. Botimi anastatik gjithashtu shmang edhe parakushtet e rrepta karakteristike për tipin mekanik sikundër kostot e teknikës fotografike, pjesën e padëshiruar të trashëgimisë paleografike (njollat e tepërta të kohës, zbehtësitë ndonjëherë të skajshme të germave) apo mbajtjen e pandryshuar të shkallës grafike të origjinalit; kështu në lidhje me këtë të fundit, për lehtësi konsultimi, botimi që paraqesim është zmadhuar rreth 20% në raport me origjinalin, d.m.th. në shkallën 1:1,2.

Frangu i Bardhë (Frang Bardhi) – Rojë e continuum­it tonë identitar
Nga Ledi SHAMKU

 

“Legere et non intelligere, negligere est”[1] ­ Katoni

 

Jo rastësisht Dictionarium-in Bardhi e filloi me maksimën e Katonit; ai dyshonte se, sikundër kish ndodhur me Budin ca më parë, edhe ai do të lexohej por rrezikonte të mos kuptohej. Dhe ndofta ka pasur të drejtë në dyshimin e tij, pasi ende sot, pas gati 400 vjetësh, vërtet që Dictionarium­i është lexuar e rilexuar, por qëllimi i ndërmarrjes së kësaj nisme në 1635­n e largët është “neglizhuar”nga shumëkush; dmth ky qëllim ose nuk është kuptuar, ose në është kuptuar, nuk është nxjerrë në pah. Kështu është bërë shprehi t’i mëshohet vetëm shqetësimit objektiv të humanistit të ri lidhur me “ghiuhene tane, ghi po bdarete, e po bastarξohete…”. Në fakt qëllimi i Bardhit do ketë qenë më tepër se kaq; Dictionarium­i, atij dhe udhërrëfyesve të gjindjes, do t’u shërbente si mur mbajtës për truallin shqiptar, që ai të mos shkimej kundrejt korpusit europian – me të cilin kish qenë i pandarë – si rezultat i veprimit të një erozioni shpirtnor që në shek. XVII, me osmanizmin, ish thelluar. Naltimin e këtij muri mëtonte Bardhi e pikërisht këtu duhet kërkuar shtysa e aksionit të ndërmarrë prej tij dhe mbështetjen e Pontifikatit Roman. Çështja Gjuhësore, përsa e rëndësishme (kjo theksohet qartë në parathënien e tij) do të shpalohej nga Bardhi si dytësore kundrejt Çështjes Religjioze (identitetit shpirtnor). Të atij identiteti që shqiptarët prej shekujsh e kishin të përbashkët me Kontinentin e Vjetër. Identiteti shpirtnor që në Mesjetë njëjtësohej rëndom me identitetin fetar e që shpesh përcaktonte sistemin shoqëror, plazmonte dhe njëtrajtësonte mënyrën e organizimit të jetës, pavarësisht nga gjeografia dhe raca. Ruajtja dhe forcimi i konotacioneve etniko­shpirtnore të vendit do ta rriste vetiu qëndresën ndaj tjetërsimit dhe ndaj përdhunës.

* * *

Më 1956, Injac Zamputi botoi “Të dhana të reja mbi gjendjen ekonomike, shoqnore e politike të vendit tonë në shekullin e XVII-të”, punim që bazohet mbi Regjestin e materialeve dokumentare të nxjerra si fotokopje nga arkivi i Propaganda Fide SRCG, të periudhës 1628-1656. Si kohë nistore këto përkojnë me largimin e F. Bardhit nga Shqipëria, tashmë i dorëzuar prift, drejt Loretos (kolegji Ilirian) dhe vijojnë edhe 13 vjet pas vdekjes së Frangut t’Bardhë. Nuk po ndalemi në shestimin e të dhënave me natyrë mirëfilli historike, sadoqë duke qenë burimore dhe arkivore, ato kanë shumë rëndësi në përkapjen e thelbit historik, politik, social e kulturor të Shqipërisë Mesjetare. Ajo çka rrëmben vëmendjen e kësaj parashtrese janë 6 letra të Bardhit që përshkruhen në punimin e Zamputit. Ky i fundit shprehet se: “…këtu kemi të bajmë jo me një prelat që administron në mënyrë të zakonshme çashtjet shqiptare, por me një njeri që ka iniciativë, vepron mbrenda rregullave por edhe jashta rregullave të shënueme nga tradita, si ta lypë nevoja dhe përpiqet t’i sigurojë vendit e kishës vendase njerëz t’aftë si veten e me kulturë”[2]. Në vështrim të parë duket paradoks që një rregulltar i Kishës s’Shenjtë t’veprojë brenda e jashtë rregullave. Cilave rregulla? Ja si informon vetë Bardhi ­ Episcopus Sappatense ­ në vjetin 1637: “Mbasi këta priftënt e mij shqiptarë nuk e kuptojnë gjuhën latine, megjithëse janë të ritit latin, e kam përkthye besojmën e shejtes fe në gjuhën shqipe […] Po ashtu edhe rendin e Synodit, të vendosun në Pontifikalin romak, e kam përkthye në këte gjuhë, me disa shtesa, për qeverisjen e mirë të kishës sime…”. Dhe sikundër dëshmohet, për këto “disa shtesa” ai nuk ka pritur të marrë pëlqimin ose së paku mendimin e Romës për një punë të tillë kaq të natyrshme, porse të paguxuar më parë. Dhe po ky ipeshkv, kaq ngushtësisht i lidhur me nocionin “komunikim në shqip”, kur i kërkohet mendim për krijimin e një Ipeshkvie të re në Durrës dhe më saktë për emërimin e një ipeshkvi të ri atje, i shqetësuar nga fakti që “priftënt e huej predikonin në popull me përkthyes”, shkruan kështu: “… për të krijue një ipeshkëv të ri nuk keni për të gjetë një leterat ma të mirë se Dom Shtjefën Gasprin, por për një tjetër, veproni si t’u pëlqejë, mjaft që të jetë i aftë për t’i shërbye Shejtes Kishë në këto ana dhe të jetë i gjuhës dhe i kombit shqiptar, sepse përndryshe pak fryt do të jepte mbasi i mungon gjuha…”.

Disa vjet më pas, në 1964-ën, studiuesi Kolë Ashta shkroi “Vëzhgim historik në fjalorin e parë të shqipes, Bardhi 1635”[3] ku mbërrin të formësojë disa përfundime mjaft të vyera në lidhje me landorësinë gjuhësore në analizë të faktit se “Fjalori përbahet prej 5000 fjalësh latine dhe prej 2544 shqipe; ky shpërpjestim rrjedh nga se auktori disa fjalë të latinishtes i përkthen me një të vetme shqipe ose përdor një mënyrë përkthimi perifrastik”. Studiuesi dashamirë mundohet ta përligjë mpakjen e mësipërme duke thënë: “Tue marrë para sysh këto kushte se kish shkue tash sa vjetë në dhe të huej e pa njerz, me të cilët të flasë shqip o të këshillohet me ta për punë të fjalorit, shumë fjalë latine nuk ja ka marrë mendja se si t’i përkthejë. Për mungesë të njoftjes së leksikut shqip, do t’i qëllojë jo fort rrallë që dy ose katër fjalë latine, mú edhe tetë kësosh t’i përkthejë me një fjalë të vetme shqipe; për këtë shkak fjalori del i cektë”.

Vallë, në periudhën ideologjike kur ish nderë perdja e hekurt, të ketë qenë mirëfilli ky mendimi i Ashtës, apo kaq i ka lejuar rrethi i ngushtë i lirisë së shprehjes asokohe? Kjo ndërdyzje lind vetiu nga një tjetër paragraf që po ky studiues ndërton në parashtresën e tij. Ashta dëfton se kur punonte për fjalorin, Frangu i Bardhë kish afër vetes dy bashkënxënës të tij shqiptarë, dalmatin Matí Dudesi dhe durrsakun Shtjefën Gaspri, i cili veç shqipes, njihte edhe latinishten e italishten e së bashku me Bardhin kishte studiuar filozofi e teologji. Pasi dëshmon kësisoj, Ashta shtron tërthorazi pyetjen: “Po pse atëherë Bardhi thotë se në pregatitjen e fjalorit nuk kishte ‘me chá me razenuem e me folle mbe ghiuhet tane’, kur si Matí Dudesi dhe Shtjefën Gaspri shi në veprën e Frangut kanë shkrue tue folë kaq mirë për auktorin? Kontradiktë!”.

Në kushtet ideologjike të Shqipërisë socialiste ftillesat historike për gjuhë-kulturën e shqiptarëve, për tiparet e qenësishme të këtij binomi, ishin temat kryesore ku përqëndrohej mbikëqyrja e njinjishme e shtetit. Qasja në continuum-in historik mund të kryhej vetëm në rrafshe ku mendimi rravgonte mbi konkordanca ilire, iliro-trake, indoeuropiane e deri në përsiatje hamendësore pellazge. Si kufi i hontë e i pashpallur qëndronte Mesjeta, sidomos ajo e Vonë[4]. Edhe ajo mund të shqyrtohej, porse jo me synime vijimore në kohë dhe sidomos jo aspekti social-kulturor i saj, e aq më tepër nuk duhej ndalur mbi misionin e humanistëve t’asaj ere.

Vijojmë më tej. Në vitin 1965, po në “Studime Filologjike”[5], Pashko Geci botoi shkrimin me titull “Frang Bardhi dhe fjalori i tij latin-shqip”, ku mbërrin në përfundimin se Bardhi kërkon t’i japë dorë misionit ruajtës shpirtnor që kleri kish ndërmarrë ndaj popullatës shqiptare, antropologjia kulturore e së cilës rrezikonte të shkimej e të tjetërsohej nga një kulturë e huaj me karakter asgjësues ndaj botëkuptimit: nga osmanizimi. Në këtë punim autori, duke iu shmangur të dhënave historike për kohën kur u hartua Fjalori si edhe të dhënave mbi jetëshkrimin e Bardhit vendos të ndalet e të shqyrtojë dy aspekte organike të veprës, apo sikundër thotë: “ku asht bazue auktori për mbledhjen e glosarit të fjalorit dhe deri ku u përgjigjen ekuivalentet shqipe lemave latine”. Bardhi zgjodhi të ndërtonte fillimisht një kartotekë të thjeshtë të leksikut fetar. Afërmendsh, sa i përket zgjedhjes së latinishtes, autori nuk iu drejtua asaj klasike, porse rendit “latinishte vulgare” dhe kjo për dy arësye: së pari, të gjitha veprat fetare që synonin përhapjen e fesë u shkruan në këtë rend gjuhësor, pra në lat. vulg.; së dyti, një zgjedhje elitare gjuhësore nuk do të përputhej as me qëllimin fjalorhartues të Bardhit, pra për të ndihmuar të marrunin vesh të thelbit shpirtëror ungjillzues, e sidomos as me nivelin dituror të klerit në Shqipërinë­robinjë turku të shek. XVII. Parë në këtë dritë, duket sheshit se kjo ndërmarrje e Bardhit i kapërcen kufijtë thjesht-patriotikë, brenda të cilëve është interpretuar deri më tash, pra e kapërcen tej-e-tej kumtin semplicist të frazës së vetme që shqiptarëve u është perifrazuar rëndom nga vepra e tij: “t’i ndihmoja gjuhës sonë që po bdaret e po bastardhohet sa me parë të ve…”. Në këtë pikë Bardhi vepron i nxitur nga i njëjti mision sikundër Buzuku afro një shekull para tij. Citojmë çfarë vëren Çabej në parathënien e botimit kritik të Mesharit[6]: “Qëllimi i pandërmjemë i autorit tonë qe pajisja e kishës katolike shqiptare me një libër që të përmbushte nevojat e përditshme të shërbimeve fetare. Krahas me këtë synohej në ngritjen e kulturës së klerit. Aty synonte në fund të fundit edhe Pjetër Budi e sidomos Bardhi me fjalorin e tij të vitit 1635. Po autori me veprën e tij duhet të ketë pasur si qëllim të mëtejmë edukimin fetar të masës së besimtarëve dhe kjo shihet në mënyrë të përgjithshme dhe nga vetë mënyra e përkthimit. Këtu, në vend të një riprodhimi besnik të tekstit bazë, jepet disa herë një version vërtet më i pasaktë, por më i kuptueshëm në popull”[7].

Mbresëlënëse! Afro një shekull larg në kohë nga sho-shoqi, e megjithatë Buzuku e Bardhi zgjedhin të njëjtat shtigje: 1) të ruajnë frymën, lidhjen e njimendtë me latinitetin dhe ta thjeshtojnë atë që të mbërrijë gjer te polemi i mbetur në terr. 2) Sakaq edukuesit e polemit, fretënit, famullitarët, meshtarët t’i kenë shqipfolës, shqiptarë natyrisht, porse jo sui generis. Ndaj dhe çdo shpikje gjuhësore në pamundësi për përqasje të barasvlerëshme, cënon e këput lidhjet me trungun, aq më tepër në një kohë kur po lëkundej besimi i moçëm dhe islami po përparonte në vend.

Por po vijojmë ende me shestimet e Pashko Gecit. Edhe ky studiues e nxjerr në pah raportin e zhdrejtë mes fjalësit latin dhe korresponduesit të tij në shqip, që rezulton afro i përgjysmuar, por e sheh më ftohtë e më objektivisht se Ashta këtë mangësi të Fjalorit. Ai shkruan: “Bardhi desht të bante një fjalor praktik që t’u shërbente edhe atyne që nuk kishin njohuni gjuhësore. Ai e dinte mirë gjendjen e ultë kulturore të klerit shqiptar, që lexonte përditë librin e meshës dhe lutjet e ndryshme, por nuk kuptonte gja; mu për t’u ardhë në ndihmë këtyne hartoi të parin fjalor latin-shqip, dhe për me e ba ma të lehtë e ma të sigurtë përdorimin e tij nuk i ngarkoi fjalët me kuptime të ndryshme, por u mjaftue me kuptimin e tekstit të vjelun”.

Por më objektiv edhe se Geci[8] në arësyetimin që lidhet me shpërpjesëtimin sasior fjalës­latin/fjalës­shqip qe treguar frëngu Mario Roques[9]. Duke e pasë hetuar mirë personalitetin dituror poliedrik të Blancus-it ai nuk i besoi krejtësisht tezës së thjeshtë e gjysmë-populiste se hartuesit të Fjalorit i vinin me vështirësi në kujtesë përkatëset shqipe. Një vërejtje me interes që bën Roques lidhet me faktin se Bardhi në mjaft raste, si përkatëse të fjalës latine nuk jep një përkthim, por një shpjegim, p.sh. candelabrum: vendi tu vichete chiriu, dhe kjo lidhet me synimin e tij fillestar që nuk kërkon t’i japë dorë dhe aq përkthimit të teksteve fetare sesa të kuptuarit e thelbit qenësor të tyre. Me fjalë të tjera t’i japë dorë misionit ruajtës shpirtëror që kleri kish ndërmarrë ndaj popullatës shqiptare, antropologjia kulturore e së cilës rrezikonte të shkimej e të tjetërsohej nga osmanizimi.

Kështu receptohet kjo mënyrë pune e Bardhit, parë nga këndvështrimi etiko-filozofik, kurse në rrafsh gjuhësor, të parapëlqyerit e shpjegimit në vend të përkthimit të sforcuar lidhet me faktin se Bardhi nuk kërkoi ta gjejë me çdo kusht fjalën gjegjëse në shqip, e aq më pak ta shpikë apo ta “fabrikojë” atë siç thotë Roques. Lidhur me këtë P. Geci i mbahet mendimit se Bardhi nuk u ndal të shqipëronte fjalë të njohura nga të gjithë, të përditshme e që kishin zënë vend. Një personalitet aq i formuar si Franciscum Blanchum, i cili ndër arkivat e Propaganda Fides cilësohet si një nga njerëzit e ditur të kohës dhe sakaq këshilltar e asistent i disa kardinalëve, e ka ditur fort mirë cili është parakushti kryesor që garanton vijimësinë e natyrshme të një gjuhe të shkruar: ky parakusht lidhet me ruajtjen e shtresëzimit historik të leksikut të saj. Epërsia e gjuhës së shkruar në ngulitjen e formave nuk mund të zhvillohej në kurriz të evolucionit të natyrshëm të saj, endepse të pashkruar dhe këtij gabimi Bardhi e të tjerë lavrues mendjehapët të shqipes iu ruajtën fort.

Gjithsesi edhe për Mario Roques qëllimi i botimit të këtij fjalori mbeti i paqartë. Kjo paqartësi atij i vinte pasi nuk mbërriti ta rrokë dimensionin kontraventues që do t’kishte Fjalori, kryesisht si mision për të forcuar murin mbajtës të qytetërimit arbënor. Ai nuk futet dot në kontekstin historik dhe rajonal të asaj pjese të Ballkanit në shek. XVII. Andaj shtysën për botim e kërkon kryesisht te premisa gjuhësore, porse nuk e gjen të qartë. Roques shkruan se: “Në orœn e tij shqip, dhe në kushtesën kardinalëve të Kongregacionit të Propagandës, autori âsht përpjekë me diftue, jo pa ndonji pështjellim, arsyet të cilave u âsht nënshtrue. Âsht nji arsye të cilën, mjerisht, nuk e ka përcaktue dhe që do t’ishte për né ajo me mâ interesë, nevoja me i ndihmue gjuhës shqipe që po humbë e po bastardhohet: duhet kuptue, padyshim, se nën trysninë e italishtes dhe të turqishtes, ndoshta, për letrarët, edhe nën ndikimin e latinishtes, leksiku i shqipes (së Veriut) po e humbte pastërtinë e vet “. Nga ana tjetër, i habitur thekson se edhe po të hartohej një fjalor thjesht e vetëm pë të ndihur përkthimin liturgjik, gjithsesi kleri vendas i kishte në dispozicion dy libra të përkthyer për atë qëllim, pasi vetëm 14 vjet më parë ato i kish sjellë në shqip Pjetër Budi (në mënyrë që të kuptoheshin Meshari dhe Breviari, Rituali e Rubrikat), përpos Dottrina Christiana-s që ai e shkroi në shqip. Pikërisht ky fakt dëshmon se Dictionarium-i, i pari në llojin e vet, do t’duhej të luante një rol shumë më të madh e në një spektër më të gjerë për prijësit shpirtnorë të popullit, atë të përditësimit të lidhjeve tashmë të dobësuara me Selinë e Shenjtë në Romë si dhe me orientimet e vazhdueshme e delikate që vinin herë pas here prej saj në atë periudhë të vështirë kryengritjesh e apostazish. Bardhi e shihte “bdarjen” e lidhjeve me Kontinentin e Vjetër me të njëjtin shqetësim si “bdarjen” e vetë gjuhës shqipe. Latinishtja – gjuhë globale e unifikuese që nga kohët romake, përkrah shqipes – gjuhë rajonale, mbante gjallë konstitucionin religjioz, pra atë shpirtnor të gjindjes. Konstitucioni ynë shpirtnor, të paktën deri në atë kohë vijonte me qenë pjesë e truallit europian, anipse kishin zënë të shfaqeshin shenjat e para të shkizmës nga bashkësia e popujve të Europës.

Nuk është aspak e rastit që pikasjen e kësaj procedure të Bardhit dhe paraqitjen e saj si zgjedhje pozitive gjuhësore, e kryejnë pikërisht figura si P. Geci e K. Ashta. Të dy këta gjuhëtarë në Kongresin e drejtshkrimit të vitit 1972 kanë referuar mbi të njëjtën çështje: “Mbi shkrimin e fjalëve të burimit latin”, duke iu kundërvënë reformës shkrimore që propozonte zëvendësimin e ortografisë sipas burimit latin, shprehje kjo e continuum-it tonë historiko-kulturor dhe dëshmi e lidhjeve të gjithhershme, me shkrimin sipas modelit të ri të gjuhëve neolatine, pasi kësisoj gjurma humbet, forma e fjalës nuk dëshmon më për faktet historike që kanë lënë shenjë mbi gjuhë. Ajo pushon së qeni dorëzania më besnike e trashëgimisë së një kombi. Ngulmimi i tyre nuk u mor parasysh dhe shqipja iu nënshtrua edhe një herë Sindromit të Feniksit: riformësim pas shkrumbimeve revolucionare. Por a përnjimend do të përngjallej nga hini i vetvetes me po atë fizionomi që e karakterizonte? “Rrethanat – thotë Saussure, – e bëjnë gjuhën të ndryshojë për hir të vazhdimësisë. Porse ajo që mbizotëron në çdo ndryshim është ruajtja e lëndës së hershme; mungesa e besnikërisë ndaj së kaluarës është diçka fare relative. Ja pse parimi i ndryshimit mbështetet mbi parimin e vazhdimësisë. Ky fakt kryesor mjafton për të dëshmuar pamundësinë e një revolucioni në gjuhë”[10].

Sindromi i Feniksit, a me fjalë të tjera një Shqipëri që rishfaqet ndryshe pas Revolucionit Kulturor (që kulmoi me Revolucionin Gjuhësor), e shenjoi aq fort fizionominë e gjuhës shqipe, sa sot edhe pas afro 400 vjetësh, për të zbardhur dilemat tona aktuale, s’na mbetet veçse të thërrasim në ndihmë veprën e atyre që nuk i ushqyen ato zjarre të shkreta. Dihet se tradita ekziston në dy forma: shpirtërore dhe landore; por duke u mbështetur vetëm te kjo e dyta, nuk do të dilnim dot jashtë sinorëve të muzeve etnografike që gëlojnë nga furkat, xhubletat e orenditë pagojce. Parë në këtë dritë, bën vërtet përshtypje pesha që i dha regjimi traditës landore; aq peshë i dha sa dukej se pas këtij ekzagjerimi fshihej kompleksi i fajit për zhgjetimin dhe copëtimin e së vetmes garante që përcjell spiritualitetin e një kombi: faji i dëmtimit të psiqikës (së brendshme) dhe emfatizimit, në vend të saj, të ornamenteve (të jashtme). Ish tentuar jo krejt pa suskses thyerja e identitetit shprtnor duke goditur fort dhe thellë traditat shekullore, domethënë mënyrën e jetesës. Kështu Sindromi i Feniksit përshfaqej në këtë vend për herë të dytë pas pushtimit osman.

Citojmë sërish Çabejn: “Në Ballkanin Perëndimorka pasur treva me një besim të vetëm, dhe ky besim nuk mund të mos ketë ushtruar një veprim koncetrues edhe në lëmin gjuhësor. Një nga këto treva ka qenë Shqipëria katolike, e cila gjer tre shekuj më parë shtrihej edhe më në veri (Kuçi) e nga jugu arrinte gjer në Shqipëri të mesme. Në këtë zonë të hapët njësia fetare që ekzistonte prej shekujsh e pandërprerë, në kohën para dhe pas Buzukut ndihmoi pas mendimit tonë në një shkallë të gjerë për formimin e zhvillimin e një gjuhe letrare…”[11]. Me fjalë të tjera Çabej i urtë kumton (nën diktaturë!!!) se dëmtimi i thurjes moralo­fetare dëmtoi procesin e formimit dhe zhvillimit të natyrshëm të gjuhës letrare, që në rasën më fatlume solli vonesë të madhe historike, e jo vetëm, por për fat të keq edhe shformimin relativ të trajektores shumëshekullore të gjuhës mu në adoleshencë të saj. Analogjia me kohën është e qartë.

Me lexu e mos me kuptu, domethanë me neglizhu ­ citon Bardhi; e pra ndër librat tona ka patur një neglizhim të qëllimshëm. Kështu pra që në fjalinë e parë të paraqitjes që Bardhi i bën Dictionariumit, del qartë si drita e diellit se Qëllimi Kryesor i tij është “mā fortme ndihmuem gjithë atyne që janë nd’urdhënite Tinëzot e të Shintesë Kishë Katolike e s’dīnë giuhënë latine…“[12] ­ pra për të ndihmuar pikërisht klerin e vendit ­ ase barinjtë e ahershëm të popullit. Të mëshuarit mbi faktin se Bardhi e krijoi fjalorin e tij vetëm me qëllim progjuhësor, nuk është veçse Gjysma e Dytë e s’vërtetës. Fshehja ndaj studentëve e faktorit parësor të ndërmarrjes historike të tij dhe censuara ndaj mendimit, shpjegon krejt përse-të dhe ndërdyshjet e studiuesve të mësipërm. Ruajtja e identitetit religjioz, sikundër deduktonte Çabej, asokohe do të thoshte së pari ruajtje e identitetit europian të trevës e të gjindjes; dhe së dyti (për efekt të një kulture rajonale në gji të këtij identiteti) ruajtje e përkatësisë etnike nëpërmjet lavrimit të një koineje letrare të përbashkët.

Fjalori i Frang Bardhit e ngërthente brenda vetes këtë dëshmi sa identitare aq edhe gjuhësore. Dhe është vërtet për t’ardhur keq se si një libërth me volum kaq të vogël, porse të parin Fjalor të gjuhës shqipe, shteti shqiptar gjatë Periudhës së Socializmit nuk e botoi kurrë, në asnjërën nga format e mundshme të paraqitjes së tij. Ndonëse vepra monumentale u interesonte sa albanologëve që merreshin mirëfilli me çështjet “e mëdha”, aq edhe të rinjve, studentëve, bibliofilëve, etj., ky monument gjuhësoro-kulturor nuk u “zgjodh” të përshfaqej për gjithkënd, pasi me çështjet “delikate” mund të merreshin vetëm ata që, të nisur nga çelësa jashtëhistorikë dhe jashtëgjuhësorë, mund ta përkthenin kontributin e madh të humanistëve tanë vetëm nën dritën e orientimeve dogmës revolucionare. Ndryshe nuk ka si shpjegohet ky mosbotim. Fjalori shpalonte pa kurrfarë ndërdyzje një tjetër identitet tonin. Dhe është ky shpalim që e bën atë modern sot e gjithë ditën, anipse kanë rrjedhë gati katër shekuj nga hartimi i tij.

Ja pse sot, duke e dlire tejqyren shkencore nga ndotja ideologjike, studiuesit, studentët, bibliofilët, te gjithe duhet me i kthy serish syte nga“Dictionarium Latino-Epiroticum”[13], per ta pare Frangun tonë Ogurbardhë dhe krejt veprimtarine e klerit katolik ne Shqiperi ashtu sikunder eshte ne thelb: jo thjesht pune gjuhedashesish por rojë dhe mbroje evete continuum-it tonë identitar.

[1] ­ Franciscvm Blancvm, Dictionarivm Latino­Epiroticvm, fq…, Romæ” 1635.

[2] ­ I. Zamputi, nëBuletin për Shkencat Shoqërore, nr. 2 – 1956, tek “Të dhana të reja mbi gjendjen ekonomike, shoqnore e politike të vendit tonë në shek. e XVII­të”.

[3] ­ Almanaku Shkodra, 1964. Ky punim prej 36 faqesh është relativisht i gjerë e i imtë dhe artikulohet në 11 çështje të përcaktuara qartë nga pikëpamja strukturore.

[4] ­ Vonesa historike shkaktuar nga pushtimi osman bëri që Renesansa Europiane ta cekte vetëm tangent truallin arbënor, e vetëm në skajin dalmatin të tij (zona nga Alessio/Lezhë e tutje).

[5] ­ Studime Filologjike, nr. 2 – 1965.

[6] ­ E. Çabej, “Meshari” i Gjon Buzukut (1555), fq. 23, Tiranë 1968.

[7] ­ Fjalia e Çabejt është theksuar nga autorja e Parashtresës.

[8] ­ Duhet theksuar që më tepër se mungesë objektiviteti shkencor, studiuesit shqiptarë të mirfilltë kanë patur rezervim të ndjeshëm në shprehjen e lirë të mendimeve të tyre lidhur me trajtimin e temës fetare në kushtet e një censure dhe trysnie me sfond ateist të shtetit.

[9] ­ shih Parathënien e këtij botimi nga Mario Roques dhe përkthyer nga Willy Kamsi.

[10] – F. de Saussure, Kurs i gjuhësise së përgjithshme, K&B – Tiranë 2002.

[11] ­ E. Çabej, Studime gjuhesore, vëllimi V, f. 218. Prishtinë 1975.

[12] ­ transkriptimi është i R. Ismajlit te Tekste të vjetra, fq. 247. Pejë 2000.

[13] ­ Fillimisht u mendua që për Fjalorin e Bardhit të ndërmerrej një botim i tipit Mekanik, si zgjidhja ideale që rekomandojnë manualet e filologjisë, dhe atij t’i anashvihej ai Diplomatik-Interpretues (pra transkriptimi ndihmës). Një punë e tillë do i mundësonte çdo studiuesi një kontroll të vijuar e të drejtpërdrejtë të lëndës dhe gjithashtu do t’ia rriste shkallën e lexueshmërisë këtij dokumenti të kahershëm të shqipes së shkruar. Por meqë për mungesë kohe dhe rezursesh gjithë kjo mbetet ende për t’u bërë, u mendua që së paku të realizohej botimi Anastatik (si më praktiku) në kushtet e mungesës gati totale të librit ndër raftet e bibliotekave. Botimi anastatik gjithashtu shmang edhe parakushtet e rrepta karakteristike për tipin mekanik sikundër kostot e teknikës fotografike, pjesën e padëshiruar të trashëgimisë paleografike (njollat e tepërta të kohës, zbehtësitë ndonjëherë të skajshme të germave) apo mbajtjen e pandryshuar të shkallës grafike të origjinalit; kështu në lidhje me këtë të fundit, për lehtësi konsultimi, botimi që paraqesim është zmadhuar rreth 20% në raport me origjinalin, d.m.th. në shkallën 1:1,2.