Eseja sociologjike e Branko Merxhanit në një rilexim të sotëm

Nga Prof.as. Dr. Tonin ÇOBANI/

 Eseistika e Branko Merxhanit është në vazhdën e asaj eseistike të zhvilluar më parë në gjuhën shqipe, e cila lidhet me çështjen shqiptare në një segment të caktuar të historisë. Ashtu si vepra eseistike e Pashko Vasës, Sami Frashërit, Gjergj Fishtës dhe e Faik Konicës, esetë e Merxhanit, të grupuara nën qëllimin e tyre të “Neoshqiptarizmës”, orientohen nga këndvështrime sociale të realitetit të atëhershëm shqiptar. Vëzhgimet e autorit kanë gjeneruar zgjidhje teorike origjinale, të cilat shpërfaqen herë si kritika të organizimit të marrëdhënieve shoqërore, herë si horizonte pritjeje të shqiptarëve për një jetë më të mirë dhe, në më të shumtën e herëve, si propozime të guximshme për të vënë në lëvizje mendimin intelektual, i cili aso kohësh pretendonte të ishte një elitë autoritare[1], por, në të vërtetë, ajo “elitë” ishte fare pak eficente si e tillë, po të marrim parasysh “kaosin” e mendësive që mbizotëronte shoqërinë shqiptare të viteve ‘20-’30.[2] Po në një rilexim të sotëm si ballafaqohen idetë e Merxhanit, ta zëmë, për integrimin evropian të Shqipërisë? Kësaj pyetje do të përpiqem t’i jap përgjigje në kumtesën time.

 

1

.Në një këndvështrim të përgjithshëm, Branko Merxhani konsiderohet themeluesi i sociologjisë shqiptare, përveç se i esesë sociologjike.[3] Por unë do të citoj vetëm tre paragrafë për të skicuar vizionin e tij për integrimin evropian të Shqipërisë. Paragrafi i parë është nxjerrë nga eseja  “Qëllimi i luftës: Idealizmi i jetës”, botuar te “Neo – Shqiptarizma”, 1, 1930:

 

“Shqipëria e ndjenjës, Shqipëria e mendimit, po pret krijonjësit e saj. Dritë përmbi fantazinë e së shkuarës. Nuk jemi as stërnipër bonjakë të pellazgëve mitologjikë, as gërmadhat e ilirianëve: jemi shqiptarë – një kombësi e re. Përralla pellazgjike është një hipotezë xhaba. Një absurditet. Këtë sofizëm duhet ta neveritim. Sot s’ka mbetur asnjë turk i ditur që të ëndërrojë përrallat turanike. Asnjë grek, me mendje të shëndoshë, sot nuk mburret se është stërnipi i Periklidit. Edhe Romanët e sotëm e kanë harruar prej shumë kohe origjinën e tyre: jeta e popujve nuk është veçse Mrekullia e Zhvillimit, që rregullon valët e mëdha të shekujve. Po! Jemi shqiptarë dhe përbëjmë një kombësi të re.”

Paragrafi i dytë është një pyetje-përgjigje nga artikulli “Populli dhe intelektualët”, botuar në gazetën Demokracia, më 1932:

 

“Cili është identiteti shqiptar, dhe a kanë identitet qytetërimi religjionet?- shtron pyetjen e tij Merxhani- “E vërteta e fjeshtë është se nuk ka as qytetërim të Krishterë as qytetërim Islamik. Burimet, si të qytetërimit oriental, ashtu dhe të qytetërimit oksidental, nuk ndodhen as në islamizmë as në kristianizmë.”[4]– përgjigjet ai.

 

Paragrafi i tretë në të njëjtin artikull strukturohet dykolonësh: 

 

“Çdo shoqëri shfaq dy vullnete sociale. E para është Kultura, e dyta është Politika. Kultura përmbledh të gjitha përpjekjet teorike dhe përshtypjet spiritualiste ose materialiste të një shoqërie. Kurse politika përmban dhe përmbledh të gjithë mundimet praktike që bën një grup shoqëror brenda rrokullimave të historisë së vet. Puna e Kulturës, në parim, është një punë mendimi, që ecën kryesisht drejt zbulimit të së Vërtetës. Politika, në parim, edhe kjo është punë mendimi, por një punë që nuk ka si qëllim kryesor të gjejë të vërtetën: Politika ecën drejtpërdrejt për një Fuqi dhe për në Pushtet…”

 

2.

Po intelektualët e sotëm në ç’raport janë me idetë e Branko Merxhanit? Në këtë pikë të analizës sime, si kam premtuar që në krye, më vjen për mbarë të sjell për ballafaqim një paragraf të një eseje të botuar tek ne pas viteve ’90, paragraf ky i marrë si model eseje në tekstet tona shkollore universitare dhe parauniversitare[5]. Është fjala për një paragraf të esesë “Ikja nga kompleksi i Rozafës”, që sheh, gjithashtu, “oksidentalizimin” e shoqërisë së sotme shqiptare. Por në rastin e ikjes nga Rozafa, pavarësisht nga pikësynimet e njëjta, të themi, europianizuese të të dy autorëve të eseve, në vend të neoshqiptarizmit të të parit (Merxhanit), te i dyti kemi kemi diçka tjetër. Ç’është ajo gjë tjetër që do të na sjellë Oksidentin? Mos vallë, si del nga titulli i esesë, është ikja e përhershme nga mitet dhe legjendat tona, nga shqiptarizmi, pra? Më parë se t’i japim përgjigje pyetjeve të ngritura, le t’i hedhim një sy paragrafit, të përfshirë në tekstet shkollore, si model për një tekst eseistik:

 

“Akti sublim i sakrificës, nëpërmjet murosjes së gruas, dhe nënës së re, që vjen e qeshur, e shkathët, amvisë e mirë, për të sjellë ushqimin, pra për t’u sjellë jetën vëllezërve, akti madhor i ngritjes së mureve dhe i bedenave, kryhet në një mjedis amoraliteti . Sublimja dhe heroikja pështjellohen në një të tërë bashkë me amoralen. Në mënyrë thuajse fatale amoralja bëhet zanafillë për heroiken dhe moralen. Vëllezërit jo vetëm mashtrojnë njëri-tjetrin, gjë që do të përjashtonte të paktën vëllain e vogël nga ky amoralitet, porse këta vëllezër, që të tre, janë amoralë, mashtrues ndaj gruas së re që vjen e qeshur për t u sjellë atyre ushqimin. Sjell jetën dhe gjen vdekjen. Të tre vëllezërit, kësaj radhe i vogli, ndofta i vogli është edhe më i pamoralshëm, kryejnë një vrasje, vrasin një grua të re, një nënë me foshnjen në gji, një ëngjëll të pafajshëm dhe mbi jetën e saj ngrenë sublimen, ngrenë kështjellën e interesave të tyre kolektive, po aq sublime sa ç’është makabër edhe krimi i vrasjes së paparalajmëruar. Viktima e vendimit është jashtë rrethit të vendimmarrësve, viktima është TJETRI, dhe sipas mentalitetit patriarkalomashkullor është pikërisht një grua e pafajshme. Vrasja në logjikën e moralit të përditshëm është akt kriminal dhe heroik në kuptimin e moralit të interesit strategjikopolitik të ngritjes së kështjellës.”

Është fjala për legjendën e Rozafës e jo për tregimin “Qumësht i vdekjes” të shkrimtares franceze Margarit Jursenar. Përveç se parafrazohet në mënyrë jo të drejtë e tendencioze një legjendë, ndër më të bukurat të letërsisë sonë gojore, por edhe spekulohet në mënyrë të tepruar me fjalorin jashtëkohor, të  përdorur për ritregim. Prandaj kemi në një masë të madhe vetëm spekulim. Qysh në fjalinë tematike të paragrafit të sipërcituar, ky spekulim del në togfjalëshat shokues: “mjedis amoraliteti” përballë “aktit sublim”; “viktima është TJETRI” (gruaja me foshnjën në gji) përballë formulimit vicioz: “Vrasja në logjikën e moralit të përditshëm është akt kriminal dhe heroik në kuptimin e moralit të interesit strategjikopolitik të ngritjes së kështjellës.”, që vjen si fjali përmbyllëse e atij paragrafi.

 

Morali (edhe amoraliteti) është kategori historike e ndryshueshme nga një kohë në tjetrën. Po ashtu edhe sublimja dhe heroikja. Asnjë nuk do të guxonte sot të aludonte për amoralitetin e perëndive të Olimpit, b.f. për Prometheun që u vodhi zjarrin perëndive – veprim amoral(?!), imoral(?!) apo pa moral(?!) – dhe atë zjarr ua shpuri njerëzve. Sepse kushdo që ka dëgjuar për mitin e Prometheut, është tërhequr nga mesazhi i aktit sublim të heroit dhe aspak nga mënyra e realizimit të atij aktit: mashtrim, interes kolektiv etj, terma këto të ideoligjizuara  që orientojnë kontekstin e paragrafit që po shqyrtojmë. Edhe uji gëlqeror, që ka kulluar prej motesh mureve të Kështjellës së Rozafës, nuk se ishte vërtet qumësht i bardhë nga gjiri i Rozafës së flijuar, por nënave të reja, që provonin të pinin disa pika prej tij, ua risillte qumështin e gjirit për të ushqyer foshnjat e tyre.

 

3.

Tani mund t’i përgjigjemi pyetjes së ngritur më lart: mos vallë, pra, oksidentalizimi (sot: integrimi në Evropë) është ikja nga vetvetja, ikja nga kultura kombëtare e përcjellë shekujsh pas shekujsh përmes gjuhës së legjendave tona? Siç e cekëm më sipër, edhe Branko Merxhani flet për një farëikjeje nga fantazia e së shkuarës: “Nuk jemi as stërnipër bonjakë të pellazgëve mitologjikë, as gërmadhat e ilirianëve: jemi shqiptarë – një kombësi e re”. Jemi shqiptarë, një kombësi e re me vlera të trashëguara “triumfale”- citoj Merxhanin – dhe të identifikuara si “krijonjëse të jetës sonë kombëtare” në Evropë, ashtu si të gjithë kombet e tjera të kontinentit. Një ese tjetër e shkurtër e Branko Merxhanit, botuar te revista Illyria (1934), titullohet “Jo mballoma” dhe fillon me deklarimin se ecja jonë drejt Oksidentit “nuk mund të ketë kurrë një kuptim imitimi. Përkundra”. Ajo do të jetë “një ecje triumfale drejt viseve tona, drejt parimeve krijonjëse të jetës sonë kombëtare.”[6]

 

Përveç se në titull (“Jo mballoma”), fjala “mballomë” na del vetëm në frazën e fundit të esesë: “nuk na pëlqejnë mballomat”. Po të shohim Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe ajo fjalë vjen me sinonimin e arnës, por edhe me një kuptim figurativ përkeqësues: diçka që përdoret për të mbuluar një të metë a një zbrazëti në punë, diçka që shërben për  të rregulluar një punë sa për të kaluar radhën, në mënyrë gjysmake e të përkohshme. Është pikërisht ky kuptim semantik që na sugjeron titulli i esesë “Jo mballoma”: çdo imitim do të ishte një arnë për të mbuluar të metat dhe zbrazësitë, një arnë (apo mballomë) sa për të kaluar radhën.

 

Në koherencë me atë kuptim semantik, që organizohet në fjalitë përmbyllëse të paragrafit hyrës si një pohim i përgjithshëm:

 

“mësimi, rregulla, që kemi për të marrë nga Evropa, nuk është një gjë e adoptuar nga një filozofi ose nga një tendencë e caktuar e asaj bote. Por është një send i përbashkët, që ekziston pothuaj në çdo grup dhe në çdo farë profesioni në Evropë”, 

 

zhvillohen të gjithë paragrafët e tjerë të asaj eseje të Merxhanit.

 

Kështu, në paragrafin e parë kemi të bëjmë me mendimin sistematik evropian në filozofi:

 

“Dhe ja ku qëndron pika me rëndësi: Mendimi sistematik do të thotë fitimi i një zotësie mendore të vazhduar, nisja e së cilës është e lidhur nga brenda me përfundimet e saj- një vazhdim që nuk vjen në kundërshtim me veten e tij dhe që nuk e ndryshon kurrë formën sipas shtrëngimit të çdo çasti. Jetë sistematike do të thotë jetë e rregullt, e pastër, e thellë, që nuk harxhon kot as kohën, as fuqinë, as talentin, dhe brenda në të çdo njeri nga ne përpiqet me vullnet e me dashuri të sigurojë një pozitë të tillë që të bëhet element i dobishëm, jo vetëm për veten e tij, por edhe për ata që rrojnë rreth e rrotull nesh.”

 

Paragrafi pasues ka të bëjë me moralin evropian, që, gjithashtu, është i lidhur me mendimin sistematik dhe gjeneron vlera pozitive: 

 

“Pika më me rëndësi dhe esenciale është se evropiani i mirë, vepron kurdoherë, me çdo farë kuptimi moral e në çdo rast, sistematikisht.”

 

Ndërsa paragrafi tjetër ka të bëjë me rezultatin e këtij mendimi sistematik, pra me vlerat e konservuara evropiane, që e dallojnë Evropën si kontinent nga zhvillimet e tjera:

 

“Gjithashtu, edhe vetë monumentet kulturore të Oksidentit s’janë gjë tjetër veçse rezultatet e mendimit sistematik.”

 

Për të konkluduar (paragrafi përfundimtar i shkrimit “Jo mballoma”):

 

“Detyra jonë – detyra dhe misioni i djalërisë neo-shqiptare – është të kuptojmë dhe të predikojmë ndryshimet radikale që ekzistojnë në mes të jetës e mendimit oriental dhe të jetës e mendimit aksidental.”

 

Edhe unë duke përfunduar për këtë temë do të veçoj se orientimi sistematik perëndimor nuk është ikja nga vetvetja, por “një ecje triumfale drejt viseve tona, drejt parimeve krijonjëse të jetës sonë kombëtare”; nuk është spekulimi, por morali që nuk na vë në kundërshtim me veten tonë; nuk janë, më në fund, mballomat, por diferencat e atyre që mendojmë dhe bëjmë sa për të kaluar radhën.

 

***

 

Vetëm pas viteve ’90 Branko Merxhani u bë i njohur në letrat shqipe si publicist, sociolog dhe eseist, kryesisht në kujtimet e Petro Markos[7] dhe të Dhimitër Shuteriqit[8], si dhe në studimet e thukëta të Hamit Beqjës,  Mark Markut, Aurel Plasarit, Ndriqim Kullës[9] e të katedrave të gazetarisë e të sociologjisë, ku studentë të ndryshëm kanë mbrojtur edhe teza diplomash me shkrimet e tij. Një kontribut të vyer ka dhënë botimi i veprës së plotë të Branko Merxhanit në vëllimin “Formula të Neo-shqiptarizmës” (1996), si dhe disa botime të tjera selektive. Kjo kumtesë  është një përpjekje për ta trajtuar Branko Merxhanin si eseist në ballafaqim me mendësitë e sotme sociologjike te ne.  

 

Shënim:

Lexuar nëKonferencën Ndërkombëtare “Demokracia në kohë të trazuara; një qasje multidimensionale”, organizuar nga Instituti Shqiptar i Sociologjisë, Ministria e Arsimit dhe Sporteve, Universiteti Aleksandër Moisiu i Durrësit, Bashkia e Durrësit, Universiteti Talenti, Durrës, Durrës – Shqipëri, 22-23 nëntor 2013, (23 nëntor 2013, salla 101 e UAMD).