Nga Prof. Dr. Behar ARLLATI, Etnomuzikolog
Të ngjitesh në skenën e dritave të zbehta e ta bësh atë të ndriçojë bukur nga tingujt e kitarës, nga melodi e zërit, nga pamja e artistit bohem. Dhe ja, sikur e kam para syve me tundjen lehtësisht të kokës, me lëvizjen e trupit nën ritmin e muzikës që del ngrohtë; me kitarën e cila përveç si instrument aq shumë i dëshiruar, ishte kthyer në një shoqëruese të përhershme dhe besnike në paraqitjet skenike; dhe flokët, ehh flokët e tij, gjithnjë më të gjatë se gjatësia e lejuar…
E gjitha sot duket si ëndërr. Po, po, si të ishte një ëndërr pasi për shumëkënd i tillë ishte arti në Shqipërinë komuniste të dekadave të vështira. Përballë rreptësisë së censurës dhe ngurtësisë së autocensurës, ishte aq vështirë, thuajse e pamundur, të sillje në skenë një stil individual, të dalloheshe për një mënyrë interpretimi a dukjeje më ndryshe. Kush tentonte, pësonte! Kush sfidonte, merrte veten në qafë!
Françesk Radi, këngëtari me shpirt prej bohemi, nuk kërkoi asgjë më tepër se këngës, muzikës, skenës t’i jepte individualitetin e tij. E ajo, skena, do të ishte e dashura e tij e përhershme. Ndonjëherë legale, shumë herë ilegale. Kurse muzikën, muzikën do ta kishte përgjithnjë dhe në çdo kohësi, pjesë të vetvetes, binjake të shpirtit, qelizën nga e cila niste e merrte jetë gjithçka në brendinë e tij.
Është gjerësisht i njohur prej të gjithëve emri i tij si kantautor, interpretues këngësh të lehta, këngësh të huaja e po ashtu si interpretues, madje shumë i zellshëm i folklorit shqiptar, konkretisht i këngëve tradicionale popullore qytetare. Në fakt, numri i këngëve të traditës popullore urbane që ka interpretuar Françesk Radi nuk është kushedi se sa i madh, por asesi nuk mund të thuhet se janë pak nisur nga fakti se këto këngë janë riaranzhuar, stilizuar e përshtatur kryesisht për zhanrin Rock.
Të gjithë ata që e njohin mirë krijimtarinë e tij e dinë qartë se Radi ndjehej komod kur ishte në cilësinë e kantautorit, e po aq komod në interpretimet e këngëve tradicionale urbane. Madje, herë – herë gjatë interpretimit të disa perlave popullore në një variant të përpunuar, të jepej përshtypja sikur aty ai ndodhej tërësisht në “terrenin” e tij. Rikthimi i qëllimshëm në disa këngë nostalgji, sikur na rikujton kohërat kur familja Radi detyrohej të jetonte në qytete më të vogla, larg Tiranës kryeqytet, por që edhe atje ku ishte, ai dinte të gjente dhe të bënte artin.
Në procesin e ndërrimit të stilit të këngëve popullore tradicionale zakonisht ai paraprin me një Hyrje të vetë llojit, tipike “alla Françesk Radi”, për të kaluar më pas në pjesët kryesore të këngës: në strofat dhe refrenin. Ndryshimi i metrit dhe tempit bëhet obligativ pasi me këtë ndryshim, Radi sërishmi sikur dëshiron të na dëshmojë se karakteri i tij si muzikant i përket Rock – ut duke i qëndruar besnik kurdo, paçka se kënga është nga tradita popullore qytetare shqiptare.
Duhet thënë se qysh në fillimet kur muzika Rock u shfaq si stil në kulturën e vendeve të perëndimit (mesi i viteve ’50), ajo kishte qasjen të trajtohej si “konsum ditor”, duke tejkaluar kufinjtë e muzikës, duke e shndërruar në mentalitetet, duke “pushtuar” stilin e veshjes, krehjes, mendimit… Për hir të realitetit, Shqipëria e fundviteve ’60 dhe fillimviteve ’70, kishte nisur qëmoti zhytjen e saj në guacën socialiste e cila nuk lejonte asgjë tjetër të futej brenda. Megjithatë, Françesk Radi, qoftë edhe për inercion, e interpretonte këngën e tij jashtë çdo guace. Ishin shumë faktorë ndikues pse ndodhte kjo dukuri, e cila bënte që edhe Radi ta trajtonte Rock – un si konsum të përditshëm të ushqimit të tij shpirtëror, njëjtë si amerikanët, anglezët, italianët, gjermanët, holandezët, çekët, kroatët etj. Kjo vërehet në të gjitha këngët e traditës popullore të cilat nuk vinin nga një qytet a zonë e caktuar por nga shumë qytete e krahina shqiptare, ndër të cilat Shkodra dominonte natyrshëm. Kështu, janë të paharrueshme interpretimet në këngët: “Çil nj’at’ zemër plot kujtime” (me origjinë beratase por në variantin tekstor shkodran), “Pranvera filloi me ardh”, “O sa e kandshme vjollcë ti je”, “Oj zogo”, “Potpuri këngësh shkodrane” (të gjitha shkodrane), “Si dukati i vogël je” (gjakovare – kosovare), “Molla e kuqe ç’ban andej” (Shqipëria e veriut), “Mora mandolinën” (varianti shqip beratas), “Dy lule të bardha” (Shq. e Mesme), “Gushëbardha si dëbora” (Shq. e Jugut), Kolazhi me këngë vlonjate “Në një arë në një lëndinë” etj.
E njëjta gjë vlen dhe për interpretimet e romancave e serenadave, si: “Luleborës” e kompozitorit shkodran Simon Gjoni, tangoja “Fluturës” e elbasanlliut Baki Kongoli , pastaj “Kur perëndon dielli” e shkodranit Leonard Deda, serenadën korçare “I vetmuari – Rrugës i trishtuar” apo perlën arvanitase të aranzhuar fillimisht nga Kristo Kono me fjalë të përkthyera nga Lasgush Poradeci “Kur më vjen burri nga stani”, etj. Të njëjtin invencion krijues Radi e përcjell dhe te këngët e tjera joshqipe, duke dhënë të kuptohet se çdo krijim e trajton njëjtë, duke e veshur me të njëjtën gjallëri e butësi të stilit të tij.
Mes shumësisë së tipareve që vërej në individualitetin e këtij emri jo të zakonshëm të muzikës sonë, do shtoja ekzistencën e një dallimi, do thoja rrënjësor, që Françesku bënte në paraqitjet e tij Koncert – Festival. Në çdo koncert ku merrte pjesë, interpretonte këngë sipas karakterit të koncertit, duke e plotësuar atë në shumë aspekte me personalitetin dhe me identitetin e tij të padiskutueshëm. Festivalet në anën tjetër, i pasuronte jo vetëm me një krijim të ri krejtësisht origjinal e unik, por edhe me ngjyrimin e zërit, stilin e të muzikuarit, mënyrën e të interpretuarit me kitarë në dorë, me veshjen e tij karakteristike zakonisht më të lirshme, pse jo dhe avangarde për kohën, me qëndrimin skenik aspak të ngurtërsuar etj.
Pos kësaj, Radi e pasuronte secilin Festival edhe nga pikëpamja njerëzore. Në këtë kontekst, mund të them se me përkushtimin e tërësishëm ndaj krijimit dhe realizimit sa më të saktë profesional, bënte gjithçka për t’ia arritur qëllimit, aq sa fitohej përshtypja se, i rrinte mirë skena Radit po aq sa Radi skenës.
Gjatë karrierës së tij të lakmueshme, Françesku sikur zotëronte një kod shenjash e elementesh muzikore, një sekret që e bënte atë unik në sojin prej kantautori. Këto shenja dhe elemente sikur mundësonin që nga një kantautor, ai të shndërrohej në një interpretues të shkëlqyer këngësh shqipe a në gjuhë të huaja, në një interpretues unik të këngëve urbane të aranzhuara e të përshtatura në stile të ndryshme, si: Rock, Rock ‘n Roll etj., apo dhe në një interpretues – reprodukues të veçantë të këngëve të mëhershme argëtuese shqipe të cilave ai iu jepte një “fytyrë” të re. Patjetër se në këtë pikë vjen në shprehje aftësia e Radit për t’i dhënë kahun e saktë një kënge, ciladoqoftë ajo, të cilën e shndërronte, riaranzhonte dhe e interpretonte duke ruajtur në të karakterin e saktë, atë të cilin kënga e ka pasur fillimisht. Radi kishte aftësinë që, ‘të njëjtin skelet’ kënge, ‘ta mishëronte-ta veshte’ ndryshe.
Marrëdhëniet e Françesk Radit me orkestrat e ndryshme dhe me publikun ishin të veçanta, tepër njerëzore, të çiltra, duke përcjellë reciprokisht mjaft emocione. Kjo ka bërë që krijimet e tij origjinale të ishin dhe të mbeten edhe sot e kësaj dite lajtmotive këngësh, refrenë hitesh që vërshëllehen nga publiku, sidomos nga gjeneratat e mesme.
Nisur nga këto karakteristika jouniforme, Françesk Radi mbetet unik në interpretimet e repertorit nga tabani popullor. Ai po ashtu është një muzikant model se si duhen trajtuar këngët e krijuara nga populli, nga krijues popullorë.
Me këto karakteristika që e kompletojnë qenien e tij si muzikant (instrumentist, këngëtar, kompozitor, aranzhues këngësh të njohura), emri i Radit shkruhet në historinë e muzikës sonë jo vetëm si një kantautor i zakonshëm, por dhe si një risimtar këngësh shqipe dhe joshqipe por edhe si një pasurues i fondit të këngëve të lehta shqipe me vlera të jashtëzakonshme.
Gjakovë, 20.02.2020
