Nga Prof. Gazmend Shpuza
1 Maj 1889 Mati Logoreci hap shkollën e parë shqipe në Prizren
Një shkrim, që i kushtohet historisë së njërës prej shkollave më interesante shqiptare, asaj të Prizrenit. Me një përpjekje të madhe, ajo mundi t’i mbijetonte të gjithë presioneve. Madje, për të mposhtur qëndresën e popullsisë së Prizrenit kundër shkollës në gjuhën serbokroate, Vjena kërkoi dhe gjeti ndihmën e autoriteteve osmane dhe çuditërisht dhe të Vatikanit. Klerikët atdhetarë, njëri pas tjetrit, u transferuan nga Prizreni dhe u tërhoqën në Vatikan apo u dërguan me punë në vise të tjera…
Përpjekjet për hapjen e shkollave shqipe dhe krijimin e shkollave kombëtare në trevat e Kosovës janë të kahershme, pa dyshim, të njëkohshëm me orvatjet që bëheshin në këtë drejtim në krahinat e tjera të vendit. Nuk është i rastit fakti që qyteti historik i Prizrenit, qendra e Lidhjes Shqiptare, bëhet qendër e këtij veprimi arsimdashës dhe thellësisht atdhetar.
Mësimi i gjuhës shqipe, në vend të italishtes, në shkollën e Prizrenit, të hapur nga Austro-Hungaria (pranë kishës katolike të këtij qyteti) ka filluar shumë herët nën drejtimin e klerikut atdhetar Ndue Bytyçi. Ky proces u shtri dhe në Gjakovë, Pejë dhe Janjevë. Kjo veprimtari arsimore ishte kryesisht vepër e klerikëve atdhetarë.
Logorecët në drejtim të shkollës
Më 1889 me përpjekjet e ipeshkvit Ndre Logoreci, drejtimi i shkollës u la në duart e nipit të tij, Mati Logoreci. Ky ishte një hap i madh përpara në rrugën e laicizimit dhe shqiptarizimit të mëtejshëm të kësaj shkolle. Ky ishte një sukses me rëndësi të madhe i shqiptarëve jo vetëm në fushën e arsimit. Ai qe rezultat i përpjekjeve që ushtronte popullsia atdhetare dhe arsimdashëse e Kosovës, rezultat i luftës këmbëngulëse për një shkollë kombëtare dhe laike. Këto aspirata dhe përpjekje patën parasysh si Vjena ashtu dhe Vatikani, të cilët me qëndrimin e tyre realist lejuan mësimin e gjuhës shqipe në disa prej shkollave të hapura dhe të administruara prej tyre në Shqipëri. Themi disa sepse numri i shkollave katolike ku jepej gjuha shqipe ishte disa herë më i vogël në krahasim me numrin e institucioneve katolike që vepronin në Shqipëri nën mbrojtjen e Perandorisë Habsburge. Ky numër arrinte në 220 institucione të këtij lloji. Përballë këtyre fakteve del dhe më në pah dukshëm roli që kanë luajtur klerikët atdhetarë si Ndue Bytyçi, Ndre Logoreci, peshkopi Pashko Trokshi, e të tjerë në këtë drejtim. Parë me këtë sy, duhet thënë, se hapat përpara që bënte mësimi i gjuhës shqipe në shkollat katolike ishte, në radhë të parë vepër e atdhetarëve shqiptarë, klerikë, arsimtarë dhe e besimtarëve, të cilët ditën të shfrytëzonin konjukturat e favorshme në fushën arsimore.
Me drejtimin që po merrte shkolla e Prizrenit përtërihej dhe përvijohej më tej një traditë e hershme e mësimit të shqipes në këto treva që lidhej me emrin e atdhetarëve si Pjetër Budi e të tjerë, traditë e cila u ruajt e gjallë. Nga ana tjetër, këto hapa në fushën e arsimit kombëtar ecnin krahas zhvillimit dhe thellimit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Në këto kushte shkolla e Prizrenit përparonte, numri i nxënësve rritej. Me gjithë propagandat e huaja përçarëse, shkolla, duke u ngritur mbi ndarjet fetare, filloi të ndiqej dhe nga nxënës myslimanë. Shkrimin dhe këndimin e gjuhës amtare filluan ta mësonin dhe prindërit e nxënësve. Një mësues i vetëm nuk mund ta përballonte gjithë ngarkesën dhe përkrah Mati Logorecit, në frontin e arsimit kombëtar u rreshtua dhe një mësues tjetër, Lazër Lumezi. Puna arsimore kryhej në kushte shumë të vështira. Abetaret dhe tekstet e tjera kopjoheshin me dorë me një durim dhe kujdes të jashtëzakonshëm dhe me një shkrim për t’u pasur zili. Kjo gjendje vijoi deri në fillim të shekullit, kur shkolla u pajis me një poligraf dhe sidomos pas ardhjes së teksteve të hartuar nga Ndre Mjeda, të botuar nga Shoqëria “Dija” e Vjenës.
Puna e mësuesve në shkollë mbikëqyrej rreptësisht nga autoritetet osmane. Xhandarmëria lokale bëri objekt ndjekjesh disa shënime të nxënësve, në të cilat bëhej fjalë për luftërat e popullit tonë nën udhëheqjen e Skënderbeut kundër pushtuesve osmanë. Ishte viti 1897, kur në Kosovë po ngrihej lëvizja për rikrijimin e Lidhjes Shqiptare. Për t’u shënuar është fakti se u arrestuan jo vetëm mësuesi katolik i shkollës Mati Logoreci por dhe mjeku mysliman i bashkisë, Haki efendiu. Ky fakt flet qartë për mbështetjen mbarë popullore të lëvizjes edhe jashtë shkollës, që ndodhej nën mbrojtjen e Austro-Hungarisë, sikurse shumica e institucioneve fetare e arsimore katolike. Situata e krijuar u kapërcye, siç na dëshmon studiuesi më i parë i historikut të kësaj shkolle etnografi i mirënjohur Rrok Zojzi në studimin e tij të mbetur në dorëshkrim “Ma e vjetra shkollë në Prizren”, me ndihmën e Lazër Lumezit dhe prindërve të nxënësve.
Presioni për shkollën
Përparimi i shkollës shqipe të Prizrenit po bëhej në një gjendje shumë të ndërlikuar si rrjedhim i mpleksjes së kontradiktave midis fuqive të mëdha në këtë zonë të Ballkanit. Vilajeti i Kosovës u bë arenë e rivaliteteve politike nga më të ashprat jo vetëm midis qarqeve shoviniste ballkanike por dhe midis shteteve evropiane. Depërtimi i misioneve fetare franceze deri në Prizren e shqetësoi së tepërmi diplomacinë e Vjenës. Ajo për hir të interesave më të gjëra të perandorisë dualiste, me ndihmën e Vatikanit, arriti në vitin 1892 të largonte nga Prizreni murgeshat franceze dhe në vend të tyre të sillte një mision klerikësh sllavë nga Zagrebi. Për t’iu kundërvënë misioneve katolike rivale në këtë rast atyre franceze, ata futën në shkollën e vajzave të Prizrenit mësimin e gjuhës serbokroate. Me këtë i hapej rrugë e gjerë përpjekjeve të shovinistëve serbë për asimilimin, gjegjësisht, për sllavizimin e popullsisë vendase. Ky akt jo rastësisht fillonte me shkollën e vajzave dhe s’ka dyshim që do të shtrihej edhe në institucionet e tjera arsimore e fetare që ishin nën kujdesin e protektoratit fetar austriak në këto treva të Ballkanit. Lëvizja Kombëtare Shqiptare nuk mund të rrinte indiferente para një perspektive të tillë të veprimtarisë arsimore në viset shqiptare. Përballë këtyre synimeve dhe veprimeve antishqiptare banorët e Kosovës, paq dallim besimi, vepruan menjëherë dhe me vendosmëri.
Pakënaqësia dhe revolta e banorëve të Prizrenit shpërtheu hapur. Ata bojkotuan shkollën e vajzave të administruar nga konsullata austriake dhe misioni fetar katolik sllav, sepse në të mësimi vazhdonte të jepej në gjuhën serbe. Prizrenasit shkuan dhe më tej. Në shenjë solidariteti ata nuk pranuan t’i çonin as djemtë në shkollën e mbajtur prej Austro-Hungarisë edhe pse mësimi këtu vazhdonte të jepej në gjuhën shqipe. Nxënësit, djem dhe vajza, për katër muaj deri në dhjetor të atij viti mbetën pa shkollë.
Në mbylljen e vitit shkollor më 1898 nga 70 nxënës u paraqitën veçse 15 prej tyre. Me mësuesit e shkollës së Prizrenit, me nxënësit dhe prindërit e tyre u bashkuan edhe klerikët atdhetarë Pashko Trokshi dhe Ndue Bytyçi. Për të mposhtur qëndresën e popullsisë së Prizrenit kundër shkollës në gjuhë serbokroate Vjena kërkoi dhe gjeti ndihmën e autoriteteve osmane dhe çuditërisht dhe të Vatikanit. Klerikët atdhetarë, njëri pas tjetrit, u transferuan nga Prizreni dhe u tërhoqën në Vatikan apo u dërguan me punë në vise të tjera. Përkrahësit e shkollës u arrestuan nga autoritetet. Priftërinjtë sllavë dhe të huaj mallkuan mësuesin Mati Logoreci dhe të gjithë banorët katolikë të qytetit, të cilët bojkotuan shkollën austriake të mbikëqyrur nga konsullata. Konsulli austro-hungarez në Prizren, siç shkruante Mati Logoreci aso kohe, ndërhynte “në qeveri që të mos varrosen katolikët e mallkuar në qimeterin (varrezën) e përbashkët, por popullsia qëndron e patundun”.
Të gjitha këto masa dhe presione nuk e thyen qëndresën e popullsisë atdhetare të Prizrenit. Përkundrazi ajo shkoi deri atje sa e bojkotoi për dy vjet rresht edhe kishën e qytetit të Prizrenit, e cila, siç duket, kishte kaluar plotësisht nën drejtimin e klerikëve të huaj, kryesisht sllavë. Ky bojkotim gjatë të cilit prizrenasit qëndruan të bashkuar, zgjati plot dy vjet, nga qershori i vitit 1898 deri në qershor të vitit 1900.
Kështu shkolla e djemve në Prizren u nda më dysh, Shkolla e konsullatës, me mësues Lazër Lumezin, ku megjithëse mësohej shqip, shkonin vetëm 16 fëmijë të nëpunësve të konsullatës, që qenë dhe të vetmit që frekuentonin kishën. Njëkohësisht vijoi mësimdhënien nën drejtimin e Mati Logorecit edhe shkolla e pare. Ajo u quajt siç dëshmonte Rrok Zojzi, “shkolla e popullit, t’atyne pa kishë”. Kjo shkollë e popullit kishte 60 nxënës, d.m.th. katërfishin e nxënësve që mbahej nga shkolla e konsullatës austro-hungareze.
Prifti sllav, të cilin prizrenasit filluan ta thërrisnin Magaroviç, me gjithë presionet që ushtroi në shumë forma, nuk mundi t’i bindte banorët që të shkonin në kishë. Ai jo vetëm i kërcënoi por dhe zbatoi kërcënimin e tij që të mos u pagëzonte fëmijët, të mos i vinte kurorë në kishë çifteve të reja, dhe të mos u përcillte as të vdekurit, sipas riteve të krishtera. Për dy vjet rresht të gjitha këto ceremoni prizrenasit i bënë pa prift. Kur ndonjë plakë shumë besimtare para vdekjes kërkoi që ta përcillte prifti, populli e paralajmëroi se po erdhi prifti nuk do të vijmë ne. Atëherë plaka tha: “ma mirë pa prift, se pa popull”.
Vendosmërinë e popullit të Prizrenit, në mbrojtje të gjuhës shqipe nuk mundi ta thyente as inspektimi i kryer në vend me këtë qëllim nga padër Zubaçi, padër Pacifiku dhe nga një prelat i tillë i lartë si emzot Guerini.Në mbështetje të protestave të Prizrenit për mbrojtjen e shkollës kombëtare u ngritën dhe Peja, Shkupi, Janjeva dhe Gjakova, pa dallim besimi. Shkolla popullore dhe kombëtare e Prizrenit e drejtuar nga Mati Logoreci mbahej me ndihmat materiale e morale të banorëve të qytetit dhe të viseve për rreth, si të krishterë ashtu dhe myslimanë.
Ky proçes i thellë i kombëtarizimit të shkollës së Prizrenit po kryhej jo rastësisht në një kohë kur Kosova po bëhej rishtazi qendër e ngritjes së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në kërkim të autonomisë së Shqipërisë. Sapo qe mbajtur nën udhëheqjen e Haxhi Zekës, Kuvendi i Pejës për ripërtëritjen ashtu sikurse 22 vjet më parë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Kuvendi i Dibrës që u mbajt ato ditë, në vijim të këtyre përpjekjeve parashtroi kërkesa të tilla në fushën e arsimit, të cilat synonin të përgjithësonin dhe të legalizonin në shkallë kombëtare të gjitha ato përpjekje që po bëheshin anë e kënd vendit për hapjen e shkollave shqipe, dhe konkretisht atë çka po ndodhte edhe në Prizren në ato ditë me shkollën shqiptare të atij qyteti.
Qëndrimi i vendosur i popullsisë së Prizrenit në mbrojtje të shkollës kombëtare kundër politikës së tërbuar antishqiptare të shovinizmit pansllavist dhe të mbështetësve të saj qofshin këta dhe koniunkturorë, vazhdonte të gjente përkrahjen dhe mbështetjen e fuqishme të popullsisë së mbarë Kosovës, (nga Gjakova e deri në Shkup). Mësuesi i shkollës atdhetari Mati Logoreci vlerësoi lart në mënyrë të veçantë mbështetjen me armë në dorë të malësorëve të Gjakovës. Ai shkruante, se “ata nuk janë gjin qi durojnë, pse nër ta luan martina”. Përballë qëndresë së vendosur të popullsisë së Prizrenit në mbrojtje të shkollës shqipe, kundër përpjekjeve të armiqve për sllavizimin e saj, Vjena dhe Vatikani u detyruan të mbanin një qëndrim më realist dhe ta tërhiqnin misionin fetar kroat nga Prizreni dhe të kthejnë priftërinjtë shqiptarë atdhetarë me në kryepeshkopin Pashko Trokshin. Kjo qe një fitore shumë e madhe e forcave atdhetare dhe arsimdashëse të Kosovës jo vetëm në fushën arsimore.
Përballë ndjekjeve të ashpra dhe rrezikut të mbylljes së “shkollës së re kombëtare”, siç quhej shkolla e Prizrenit e drejtuar nga Mati Logoreci, atdhetarët të detyruar nga rrethanat dhe të kënaqur në shkallë jo të vogël nga largimi i murgeshave dhe të mësuesve sllavë nga shkolla e vajzave, parapëlqyen, për arsye të kuptueshme, bashkimin e saj me shkollën e djemve të hapur dhe të mbajtur nga konsullata austro-hungareze. Mati Logoreci vazhdoi të shërbente në këtë shkollë deri më 1903, pra afro 14 vjet. Për këtë arsye megjithëse me origjinë shkodrane, ai u quajt “Atdhetari i Kosovës” dhe me kete cjlësim bashkëqytetari i tij Luigj Gurakuqi i kushton një poezi.
Pas dëbimit të misionit fetar sllav dhe heqjes së mësimit të gjuhës serbokroate nga shkolla a vajzave, ky qëndrim i shërbente si dhe më parë jo vetëm përhapjes së leximit dhe shkrimit të shqipes, por mbi të gjitha i shërbente rikonfirmimit të identitetit kombëtar e të karakterit etnik shqiptar të trevave ku zhvilluan veprimtarinë e tyre këto shkolla. Këtë fakt do ta kishin tash e mbrapa më mirë parasysh dhe qendra të tilla politike dhe fetare si Vjena dhe Vatikani. Lufta që zhvilloi Prizreni për shkollën kombëtare shqipe në këto vite kundër synimeve dhe ambicieve shoviniste (sllave) kishte një rëndësi jetike për fatin e ardhshëm të këtyre anëve.
Shkolla shqipe e Prizrenit nuk duhet parë me sy mospërfillës, siç ka ndodhur në të kaluarën jo të largët. E konsideruar si një shkollë e huaj e hapur dhe e mbajtur nga Austro-Hungaria dhe nga kleri katolik, shkolla e Prizrenit dhe pse e drejtuar nga arsimtarë atdhetarë, me shumë vështirësi mundit të zinte vendin e vet të merituar, midis përpjekjeve të patriotëve për përhapjen e mësimit shqip. Ishte një kohë, kur, duke bërë fjalë për historinë e arsimit kombëtar, rreshtoheshin (jo pa të drejtë) edhe përpjekjet më të vogla për hapjen e shkollave shqipe anë e kënd vendit. Edhe pse përpjekje të tilla nuk arritën të sendërtoheshin për ta gjindej vendi në tablonë historike të arsimit kombëtar, ndërsa për shkollën e Prizrenit heshtej në vend që ajo të renditej me dinjitet, ashtu siç i takonte, përkrah shkollave të para kombëtare shqipe. Një qëndrim i tillë mbahej në një kohë kur në shtypin periodik e të përditshëm, qysh në vitet gjashtëdhjetë ishte çarë, si të thuash, akulli dhe kjo shkollë, mund të thuhet, kishte fituar, përkundrejt shumë paragjykimeve, të drejtën e qytetarisë.
Megjithatë emri i Mati Logorecit nuk kishte arritur të radhitej deri kah mezi i viteve shtatëdhjetë përkrah emrave të atdhetarëve të tjerë të shquar në fushën e përhapjes dhe të konsolidimit të arsimit kombëtar shqiptar. Gjithë kjo, me sa duket, për shkak të mendimit të diktuar nga politika dhe idelogjia sunduese që mbizotëronte aso kohe, se pse Mati Logoreci shërbente në një shkollë të mbajtur nga Austro-Hungaria, shkollë e cila i shërbente “depërtimit” të saj “paqësor” në Shqipëri. Për më tepër ajo vazhdonte të konsiderohej, me që ndodhej nën drejtimin e klerit katolik, si shkollë katolike gati fetare. Koncepte të tilla që venin shenjën e barazimit midis politikës së fuqive të huaja në Shqipëri dhe përpjekjeve të atdhetarëve për shfrytëzimin e çdo mundësie për hapjen dhe mbajtjen e shkollave shqipe pengonin vlerësimin real të këtyre shkollave dhe të mësuesve dhe të klerikëve atdhetarë që punuan me përkushtim në to. Koncepte të tilla tejkalonin dhe vijën e partisë shtet lidhur me trajtimin e politikës së Fuqive të Mëdha apo dhe të Vatikanit në Shqipëri. Një qëndrim i tillë nga historiografia zyrtare e shkollës shqipe mbahej në një kohë kur mësues, veteranë, studjues të historikut të shkollës kombëtare si Siri Shapllo, Rrok Zojzi, Halim Shpuza kishin arritur të venin në pah mjaft mirë kontributin e Mati Logorecit, të Pashko Trokshit dhe të shkollës së Prizrenit në tërësi. Për ta bërë të mundur këtë gjë atyre u ishte dashur të kapërcenin mjaft vështirësi, midis tyre dhe ndonjë pretendim absurd.
Konceptet ideologjike dhe politike që mbizotëronin aso kohe, me gjithë përpjekjet për një vlerësim sa më të drejtë të kësaj faqeje të historisë së arsimit tonë kombëtar, bënë që të mos merrej në konsideratë propozimi për kremtimin, siç duhej, të 100-vjetorit të shkollës shqipe të Prizrenit. Dhe kjo ngjarje sa kulturore po aq dhe atdhetare jo e zakonshme, në një kohë kur Kosova përjetonte momente sa të rënda aq dhe vendimtare, po të lëmë në një anë ndonjë artikull përkujtimor, mund të thuhet, se u kalua pothuajse në heshtje. Nuk kaloi pa kundërshtime edhe përfshirja e zërit kushtuar shkollës së Prizrenit në “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar”. Këto kundërshtime u kapërcyen me këmbënguljen e akademikut Bedri Dedja.
Shkolla shqipe e Prizrenit dhe mësuesit që punuan aty shkruan faqe të lavdishme në historinë e arsimit tonë kombëtar. Kur flasim për mësuesit e kësaj shkolle, nuk kemi parasysh vetëm mësuesit më të parë të saj si Mati Logoreci e Lazër Lumezi por dhe ata që shërbyen më vonë aty si Kolë Kodheli, Kolë Rrota, Ndoc Lezhja, Palokë Traboini, Serafin Mitroviqi, Luigj Kromoqi, Lukë Lukaj dhe të tjerë të pavlerësuar, me sa di unë, deri në ditët tona.
Rëndësia e shkollës së Prizrenit nuk qëndron, për mendimin tim vetëm në fushën e arsimit. Vepra e mësuesve atdhetarë të saj e mbështetur fuqimisht nga popullsia atdhetare dhe arsimdashëse jo vetëm e qytetit por të mbarë Kosovës pa dallim besimi dëshmoi dhe një herë se shkolla shqipe nuk ishte vetëm vatër dije dhe kulture, vatër e rritjes dhe e përforcimit të ndërgjegjes kombëtare të masave të popullit, vatër e bashkimit kombëtar të mbarë shqiptarëve pa dallim besimi. Ajo qe gjithashtu, siç e tregon gjithë jeta e kësaj shkolle, dhe front i avancuar i luftës së popullit tonë për ruajtjen e identitetit kombëtar të etnisë shqiptare në këto treva, të kërcënuar nga lakmitë shoviniste të qarqeve sunduese fqinje të përkrahura nga fuqi të mëdha në një mënyrë apo në një tjetër. Në këtë luftë, duke vënë, si gjithnjë kombësinë mbi ndjenjat fetare, me të cilat kërkonin të manipulonin armiqtë e popullit tonë, popullsia e Prizrenit nuk ngurroi t’i kundërvihej në rrafsh politik dhe kishës të manipuluar nga kleri i huaj antishqiptar. Ndjenjat fetare ajo ia nënshtroi plotësisht për dy vjet rresht interesave kombëtare. Parë me këtë sy, rëndësia e shkollës shqipe të Prizrenit i tejkalon së tepërmi caqet e historisë së arsimit tonë kombëtar.
Rrugën e shkollës së parë shqipe të Prizrenit e ndoqën shkollat e Pejës, të Gjakovës, Janjevës, Zymit, Ferizajt, Letnicës, Shkupit, Porozhanit etj. Rrugën e mësuesve atdhetarë Mati Logoreci, Shtjefën Gjeçovi, Lazër Lumezi, Ahmet Gashi, Zekerija Rexha e të tjerë e ndoqën me dhjetëra e qindra arsimtarë. Në këto shkolla u arsimuan dhe u edukuan luftëtarët e vetëdijshëm dhe të vendosur të pavarësisë së plotë të atdheut dhe të bashkimit kombëtar të shqiptarëve.
