Nga: VELI HAKLAJ
Procesverbali i pyetjes së Padër Filip Mazrekut
Më 11 nëntor 1946, në Seksionin e Sigurimit të Shtetit, në Shkodër, nga kapiten i parë Nesti Kopali u muar në pyetje Padër Filip Mazreku, 33 vjeç, i biri i Pjetrit dhe i Maries, lindur në Selanik e banues në Shkodër, me profesion prift, që kishte mbaruar universitet për muzikë, i pamartuar, i padënuar ndonjëherë, i cili deklaroi:
Jam arrestuar më 28 shtator 1946 nga organet e Mbrojtjes së Popullit me akuzë se kam treguar aktivitet reaksionar. Kjo i avitet deri diku të vërtetës, mbasi unë kam qenë i pakënaqun nga pushteti, jo vetëm pse një vëlla më është ekzekutuar nga partizanët, por edhe pse të gjithë priftërinjtë katolikë mbanin qëndrim armiqësor karshi këtij pushteti.
Kam ardhur në Shkodër nga Greqia qysh më 1915 me gjithë familje. Me origjinë jam kosovar, por në Selanik im atë ishte nëpunës. Në Shkodër kemi pasë dajën. Katër vëllezër morën degën ushtarake, ndër të cilët dy kanë qenë kapitena në ushtri dhe dy të tjerë oficerë kuesture. Këta të fundit ndodhen në burg të dënuar me nga 20 vjet burg, ndërsa njëri nga të parët është ekzekutuar nga partizanët me rastin e çlirimit të Tiranës.
Unë kam qëndruar gjithmonë në Shkodër, përveç 4 vite që kam dalë jashtë me studime. Edukata ime në shkollë ka qenë filogjermane, mbasi edhe shumë prej profesorëve i kam pasë me të tillë simpathi të madhe për Gjermaninë.
Në vitin 1937, kam kryer studimet dhe kam ardhë në Kuvend si drejtor i “Scola Contrusa” (grupi i muzikës).
Ardhjen e Italisë e kan ditë disa fretën si Padër Gjon Shllaku e të tjerë, 6 muaj para, ndërsa disa prej nesh e morën vesh ditën e premte, kur pamë duke qarkullue aeroplanat italianë. Këtë ditë kishim dalë në oborr. Me këtë rast Padër Anton Harapi, Padër Pal Dodaj, vetë Arqipeshkvi Thaçi me veturën e tij kanë dalë te Ura e Bunës me i pritë e bekue italianët. Veç këtyre i kanë pritë me nderime italianët edhe prefekti me disa autoritete të tjerë, ndërsa populli ka ndejtë larg.
Pastaj arqipeshkvi Monsinjor Prenushi, Frati i Mirditës Frano Gjini, Ipeshkvi i Zadrimës Volaj, Padër Çiprian Nika – Rektor i jezuitëve, Padër Pal Dodaj, Padër Mati Prenushi etj. kanë shkuar njëherë në prefekturë dhe pastaj në Luogotenencë (Tiranë) për t’i mirëseardhur autoritetet italiane.
Padër Pal Dodaj, Padër Anton Harapi dhe Padër Çiprian Nika kanë pasë marrëdhënie të ngushta me Melonin qysh para ardhjes s’Italisë. Ata e kishin sjellë Melonin shumë herë në Kuvend e bile ai ka pasë dalë edhe në fotografi me fretër. Jakomoni ka qënë vetëm ndër Jezuitë, dhe besoj të ketë pasë marrëdhënie politike me ta.
Qysh prej ardhjes s’Italisë e këndej kan qenë në Sekretari të Provinçies Padër Ivshi Rroli, Padër Antonin Fishta, Padër Doord Pici, Padër Viktor Volaj dhe tash së fundi Padër Pal Dodaj. Këta kanë pasë gjithë sekretarinë dhe ç’do letër që hynte e dilte kontrollohej prej tyre.
Shifrat mbi subvencionimet që kemi marrë nga Italia nuk i di, di vetëm se këto i janë dhënë klerit katolik të Shkodrës për qëllime propagandistike. Në bazë të kësaj marrëveshje midis krerëve tonë me Romën, e gjithë politika dhe puna jonë prirej nga ajo e Italisë. Kështu që jo vetëm ndër shkollat t’ona flitej italisht, mësohej kjo gjuhë, lavdërohej sistemi i regjimit fashist, veprat njerëzit etj., por ishin krijuar kondita që tërhiqej edhe populli (shoqëritë fetare) dhe me anë të propagandës së vogël etj. bëhej që simpathija për Italinë të mbizotëronte në krejt zonën t’onë.
Librat para ardhjes s’Italisë i kemi marrë në konsullatë këtu. Me ardhjen e Italisë s’kemi marrë më libra por pare. Këto i merrte Padër Agostin Ashiku, Lec Harapi (nëpunës i konsullatës). Tesha meshe kemi marrë gjithashtu n’Itali, pastaj ndihma për xhakonjtë, për famullitarë, për gjimnaz etj. Këto i ka tërheqë vazhdimisht Padër Pal Dodaj, Padër Mati Prenushi e Padër Çiprian Nika.
Shoqëritë fetare janë themeluar këtu në Shkodër qysh më 1933. Këto u themeluan për të mbledhë rinin afër vetit, mbasi n’atë kohë Mirash Ivanaj (ministër i Arsimit) na i mbylli shkollat. Iniciativën e krijimit të tyre e mori Padër Frano Kiri (përsa i përket fretënve – Antoniane), mandej u krijuan edhe të tjera ndër Jezuitë si ajo e Dom Bosko etj. Me politikë këto shoqëri janë marë qysh më 1942.
Për të marrë pjesë në politikë anëtarët e kishës kanë qenë të ndaluar nga feja, mirëpo më vonë u hoq ky urdhër dhe të gjithë anëtarët u lanë të lirë të veprojnë, simbas dëshirës së tyre. Njëkohësisht shumë krerë të Kuvendit si Padër Gjon Shllaku, Padër Anton Harapi etj., jo vetëm që bashkëpunuan hapur me okupatorët, por u hodhën në sulm kundër LNÇ.
Mbaj mend se një vit para çlirimit Padër Gjerai i urdhëruar nga Padër Antoni shkoi në Prekal e në Koplik për të ngritë popullin kundër lëvizjes. Ka bërë mbledhje krerësh e parish dhe u ka folë. Ka qenë me të edhe një farë Pjetër Gjoka. Pastaj e pasuan këtë edhe klerikë të tjerë. Shumë të tillë si Padër Lek Luli, Dom Lazer Shantoja e të tjerë që përmenda ishin hedhë n’aktivitet edhe më përpara. Ishte çështja se interesat t’ona lidheshin ngushtë me të gjithë krerë të tjerë si edhe me ato t’okupatorit, prandaj na duhej patjetër t’i mbronim. Për këtë ne bashkohemi me Ballin dhe në rrethin e Sh’Profetit ngrihet nji degë e kësaj organizate nën drejtimin e Dom Zef Shestanit. Kjo ka shpërndarë trakte dhe ka ndihmuar shumë që rinia katolike të shkëputet nga Lëvizja. Ndërsa ne të tjerët kemi bërë që nga populli i sektorit katolik të marin pjesë fare pak, për të mos thënë hiç në Lëvizje.
Për qëndrimin t’onë karshi partive të ndryshme famullitarët një herë kanë pasë pyetë Padër Antonin në Kuvend, por ai u ishte përgjigjë “si t’ua marrin mendja”. Po për këtë gjë u mblodhën një herë para çlirimit gjithë krenët e klerit n’Arqipeshkvi (Rektori i Jezuitëve, Provinçiali etj.), por edhe këta n’atë përfundim arritën dhe ia lanë seicilit klerikal të punojë simbas mundësive që t’u paraqiten.
Në kohën që erdhi Mark Gjonmarkaj këtu, Padër Dioniz Maka e Padër Dod Pepa janë ulë nga Dukagjini me 300 – 400 malësorë në Shkodër për të luftuar kundër LNÇ mirëpo, meqë puna ishte e shkatërruar, malësorët ikën dhe i lanë. Eprorët e këtyne dy famullitarëve nuk ju thanë asgjë, si duket u ka pëlqye. Po në këtë kohë, Padër Antoni me krerët e tjerë të Shkodrës bëjnë mbledhje në Kino Rozafat e gjetkë dhe mundohen të krijojnë ushtri; gjithë tregtarët dhe të pasurit u këshilluan të japin para për mbajtjen e vullnetarëve, por nuk zgjati puna dhe s’u bë gjë edhe në këtë drejtim.
Me çlirimin, ne kemi vazhduar të qëndrojmë të izoluar për një kohë, por pastaj jemi hapë përsëri duke e konsideruar këtë pushtet si komunist e jemi deklaruar për çdo rast që pati me elementë të pakënaqur e organizata antipushtet. Unë vetë kam qenë pak i idhnuem me persekutimin e vëllezërve, prandaj shpesh kam hapë parulla. Një herë dëgjova nga Padër Gjon Shllaku që kishte ardhë prej Tirane, se englezët po japin pare për të bërë popullin për veti dhe këto parulla i hapa edhe jashtë. Me Padër Gjonin kam kërkuar shpesh të bashkëpunoj, por meqë unë kisha të bëja me fëmijë ai frikësohej se mos më shpëtonte ndonjë fjalë dhe nuk më hapesh fort.
Rreth datës 28 nëntor 1945, ka qenë një herë në Liceun tim Zef Mirdita. Ai më la të kuptoja se atë natë do të shpërndanin trakte. Nuk më tha direkt, mbasi kishte edhe fëmijë të tjerë aty. Po në këtë kohë më ka ardhë dy herë me radhë kapiten Riza Kuçi dhe kërkonte ta vija në lidhje me ilegalët e sidomos me Llesh Marashin, mirëpo unë i thashë se me Lleshin s’mundem e me Pashuk Bibën po. Me Pashukun mund ta vija në lidhje sepse mua më vinte nga Puka një farë Pjetër Preçi, me të cilin kam rënë në lidhje përherë, por në gusht të 1945 ky më erdhi një ditë tek kisha e Berishës (mbasi isha famullitar aty) dhe më propozoj të shkoja me të. Donte të më prezantonte me Pashuk Bibën dhe t’ilegalizohesha edhe unë. Mirëpo unë s’munda të arratisesha. Një ditë Pjetër Preçi më kërkoi një palë pantollona ushtarake, unë ia premtova dhe ai iku. Mbas katër – pesë ditësh erdhi përsëri me një letër të Pashuk Bibës dhe me katër napolona flori. Këto i dërgonte Pashuku që t’i gjeja një palë rroba ushtarake dhe një ma falte mua. Unë u tremba dhe nuk ja mbajta. Po këtë datë erdhi në qelë një vëlla i Pjetër Preçit që ishte ushtar në Shkodër dhe më tha se ushtarët janë demoralizuar. Këtë parullë e kam përhapë. Po ashtu kam hapë parulla se Çun Jonuzi do të dezertojë me katër oficera të tjerë.
Në Berishë kam ndejtë dy muaj dhe pastaj zbrita në qytet përsëri. Kur erdha në Shkodër, ishin arrestuar dhe ekzekutuar Fausti, Dajani etj. Një ditë, një fëmijë (Gjon Kapedani), i cili banon në shtëpi të Papavramit, më bie një letër. Letra ishte me germa dhe ma përshkruante Dajani se si jetonin në burg. Letra gjindet akoma tek At Donat Kurti, të cilit ia dhashë me e ruajtë kur u transferova për në Hot.
Padër Donat Kurtit ia kam kallzuar të gjitha çështjet që më kanë ndodhë mua, si atë të Riza Kuçit etj. Kishte qejf që të bashkëpunoja unë kundër pushtetit, por duke me konsideruar si më të vogël nuk ka bashkëpunuar me mua. Mund të ketë bashkëpunuar me shokë të tij më të mëdhenj.
Kur u ktheva prej Puke, qëndrova këtu në Shkodër për gati gjashtë muaj, pastaj u hodha në Lezhë në famullin katolike t’atij qyteti. Prej aty kam dalë disa herë edhe nëpër katunde për pretk, si p.sh. n’Ishull të Lezhës, në mal të Rrencit e Berdicë. Për predikimet që bëra n’Ishull të Lezhës jam thirrë në Lezhë nga autoritetet e pushtetit dhe më është tërheqë vërejtja. Në këtë pretk unë fola mbi ndihmën e të krishterëve, për fenë etj., mbas meje foli një i Frontit dhe ai qëlloj pretkun tem. Si duket e keqkuptoj, sikur unë nxita ndamjen midis kristianëve e myslimanëve.
Në një pretk që kam mbajtë në qendër (Lezhë) duke kopjuar prej nji libri kam thënë: Jezu Krishti mblodhi dishepujt e tij në mal të Galilesë dhe i këshillon të predikojnë fenë e tij në të katër anët e botës etj. Edhe këtu u ngrit një nëpunës i dyqanit të shtetit dhe më sulmoj mua duke thënë se [predikimet] janë reaksionare, se rrej popullin etj. Këtë pretk e bëra në ora 9 dhe n’ora 11 të drekës, por në një ditë.
Po në Lezhë ka ardhë nji herë Padër Pal Dodaj. Ai na tha që së shpejti do të vinte një delegat amerikan për të prurë n’ujdi qeverin me klerin. Aty u takua me një sekretar të Nënprefekturës dhe ka biseduar në lug të kishës për më se një orë e gjysmë.
Padër Pal Doda nuk di me ç’mision ka ardhë, por ai donte të shkonte deri në Rubik për t’u takuar me Padër Benardin Palaj e Padër Rrok Gurashin. Mirëpo nuk i dhanë letërnjoftim në Lezhë dhe i trembur u kthye dhe ka fjetë në kuvend te Padër Serafin Koda.
Padër Palaj ka pasë relacione të shpeshta para çlirimit me Gjon Marka Gjonin. Në shtëpi të tij ka shkuar shpesh dhe i kanë shkruar letra shoqi – shoqit. Me këto letra ka pasë mbushë nji çantë dhe kur bëheshin kontrollime disa i ka shkye, disa i ka djegë e disa i ka akoma. Miqësi ka pasë edhe me Dan Hasanin.
Nga Lezha jam transferuar për në Hot, mbasi aty vendi kishte mbetë vakant, meqë Padër Gas-për Suma u transferua, pse ky kishte rënë në sy fort dhe donte të largohej. Ky u tremb, mbasi aty në Hot pati mbaj-të disa kohë kriminelin Gjysh Pistullin. Gjyshi është në Jugosllavi.
Me të shkuar në Hot, zura vend në shtëpi të bajraktarit Kadri Delisë (vëlla i Mul Delisë). Atë natë ishim në shtëpi të Kadrisë dy të panjohur, por mua po më dukesh se qenë ish-oficera. Kadrija ka pasë të shkuar dhe takohesh shpesh me Lulash Ucin (Brigje – Hot) me Gjeto Prekën (Kushe – Hot), me Mëhill Zefir (Brigje – Hot), me Mark Lekën (Stak – Hot). Të Lulashi vinte shpesh edhe nji djalë nga Jugosllavija, nuk dij përse. Lulashi ka pasë në shtëpi edhe një Pal … nga Gurëzi (Milot). Ky ka ndejtë disa ditë këtu, sepse mori vesht që u bën vrasje në Gurës dhe pati frikë të shkonte. Lulash Uci ka shkuar shpesh edhe n’at anë kufirit me katundarin Bukoviq te një farë kapitani. S’dihet përse.
Me Kolë Maçin jam parë te Mark Leku (Stakë) rastësisht. Ky më kërkoi ndonjë gazetë dhe pastaj më tha se kishte marë vesh në Jugosllavi, kur kish qënë nji herë, se aleatët do të prishen [me Frontin NÇ] dhe se kjo qeveri se ka të gjatë. Me Kolë Maçin jam takuar edhe një herë në shtëpi të tij. Aty ishte një memec, i cili me shenja dore donte të shprehej keq karshi pushtetit.
Me Zef Lukën (Brigje – Hotit) kam rënë shumë herë në bisedime. Ky ka qënë marshall dhe tash është i pakënaqun. Më ka prurë shumë lajme të cilat i ndiente nga i vëllaj që e kishte këshilltar. Pastaj më thoshte se ushtarët po shkojshin në front të Greqisë dhe ishte enthuziast për luftën që do të fillonte. Në mendime të tij kam qënë edhe unë dhe i kam thënë se komunizmi ne Shqipëri është njësoj si ai i Rusis, shkatërrimtar.
Duke ardhë prej Hoti në Koplik së bashku me Gjelosh Prelën, kryetar i këshillit Kushë, ky i fundit më tregoi se Kadri Bajraktari është kapë mbasi ka pasë lidhje me një pasanik Gjylbegu …, këtu në Shkodër.
Zef Luka e Kol Smaili më patën thënë se, porsa të plaste lufta, Hoti do të hidhej në kryengritje. Zefi ka pasë lidhje me Kadri Delin, dhe Kadrija duhet të jetë kryetar.
Padër Çiril Canin e kam vizituar tri herë në Bajzë. Aty kemi qarë hallin se si do të vejë puna jonë. Ai thoshte se po ndejti kjo qeveri, ne se kemi të gjatë. Kjo thoshte ai është një qeveri horash.
Me Padër Benedikt Demën kemi vënë në lojë dhe jemi munduar të diskretitojmë një person të Frontit, i cili doli një ditë të mbante një konferencë në lug të kishës. Edhe me Padër Benediktin kemi biseduar vazhdimisht kundër pushtetit, por ndonjë lidhje t’organizuar s’kemi pasë. Në kohën që bëhej gjyqi kundër grupit të Bashkimi Shqiptar, n’odë të radios u kam thënë se duhet të punojmë edhe ne një organizatë Antikomuniste.
Gjithashtu, unë me xhakonin Zef Pllumi n’atë kohë kemi pasë rregullue n’oborr të fretënve një autoparlant msheftas, të cilin e lidhsha me fol për tel të radios dhe ajo e transmetonte fjalën brenda në fretën. Këtu u flitshim dhe u jepshim shpresa fretënve brenda, të cilët nuk e kuptojshin dredhinë t’onë dhe kujtojshin se ishin stacione të huaja. Ligjëratat i punonte Zef Pllumi dhe ai i ka edhe tashti ato të redaktuara.
Shok të ngushtë kam pasë Padër Agostin Ashikun, me të cilin kam jetuar së bashku dhe gjithë ç’kam ditë unë ia kam treguar edhe atij. Ne kemi thënë se fëmija me këtë qeveri prishen.
Me rastin e vdekjes s’Arqipeshkvit u ndodha në Lezhë. Më ka ardhë një telegram nga Prek Jakova, i cili më thoshte të nisesh urgjentisht në Shkodër për të kënduar nji meshë me korin që kishim pasë. Ne mbledhjen e korit e kemi pasë të ndaluar dhe unë nuk desha, por Dom Mark Hasi tha “e mar vetë përsipër” dhe e mblodhën. Unë porosita studentët e liceut të mos shkojnë në shkollë dhe ata ikën nga liceu pa urdhën të drejtorit. Iniciator nga nxënësit ka qenë Tish Daja.
Anëtarët e shoqërive të ndryshme, sidomos t’asaj Antoniane, i ka mbajtë afër vetit Padër Aleks Bagli dhe i ka grumbulluar në grupe. Kishte për qëllim që shoqëritë të mbeteshin të gjalla.
Me Padër Antonin, kur ishte i arratisur në mal, ka mbajtë korrespondenca të rregullta Padër Mati Prenushi e Padër Çiprian Nikaj. E kam dëgjuar vetë Padër Matin që tha “e kam keq edhe vetë”, kur u kap Padër Antoni. Këtë na e ka thënë një herë mbas buke.
Te Padër Çiprian Nika ka ardhë një katundar prej Shoshi, i cili kishte thënë se partizanët kanë shkuar të kapin disa bajraktarë dhe populli është ngritë në këmbë. Edhe për këtë më ka treguar vetë Çipriani.
Padër Mëhill Mirajt i ka ardhë aty nga nëntori i 1945-ës, për tri herë me radhë, një katundar prej katundit Selcë të Malësis së Madhe. Me këta ka pasë lidhje, kur ishte famullitar në Selcë. I ka pasë mbledhë në Lug të Kishës katundarët dhe u ka folur për bashkimin kundër këtij pushteti. Për këtë më ka thënë mua se, po të jetë gjë këtu në Shkodër, unë e kam gati Malësinë e Madhe, sidomos Kelmendin.
Padër Karl Serreqi (i burgosun), famullitar në Rajë (Dukagjin), ka pasë takime me ilegalë të Pashuk Bibës.
Shtoj se të gjithë klerikët, kush me fjalë, kush me sabotime të tjera e kush me takime me ilegalë kanë veprue kundër pushtetit.
Në një seancë tjetër pyetjeje, Padër Filip Mazreku do deklaronte:
Ishte në kohën e votimeve, ku ne fretënit të gjithë së bashku ishim mbledhë në dhomë të stufës. Rastësisht na foli Padër Gjoni, i cili na tha se këto ditë është shkruar nji momerandum dhe iu dorëzua një englezi nga një Kurti, o Kolë, i Nino Kurti, kur do të delte në nevojë. Momerandumi kërkonte që të mos njiheshin votimet nga aleatët. Në këtë çështje ka pasë gisht edhe Gjergj Kokoshi.
Për sa i përket votimeve, ne të rinjtë kemi votue fshehtas të moçmëve, mbasi ata jo vetëm që nuk votonin vetë, por na udhëzonin edhe neve që të veprojmë kështu. Nuk ka votue Padër Mati Prenushi, Padër Pal Dodaj, Padër Pashko Bardhi, Padër Çiprian Nika, Padër Donat Kurti, Padër Frano Kiri.
Ne të rinjtë na mblodhi Padër Gjoni dhe na këshilloi ta hidhshim kundër, kështu që unë votën time e hodha në kasën kundërshtare. Për çështjen e votimeve është bërë edhe një mbledhje e madhe në Arqipeshkvi. Merrnin pjesë Monsinjor Thaçi, Padër Mati Prenushi, Rektori i Jezuitëve, Monsinjor Volaj, Frano Gjini. Këta vendosën që ta lënë të lirë seicilin të vepronte si të donte, për të shkarkuar përgjegjësinë, por nga ana tjetër futën njerëz dhe bënë që gjithë xhakojtë të votojnë kundra.
Një i quajtur Luigj Marku, lagjia Rus, më ka thënë mua po me rastin e votimeve se tri të katërtat e lagjes jemi bashkue me votue kundër. Unë për vete i kam nxitë shumë të rinjtë të bëjnë po këtë gjë.
Kolë Kiri (i burgosun) e Padër Frano Kiri e kanë përcjellë Padër Antonin kur u arratis deri në Kir. Kanë zënë vend nji herë në famulli të Kirit, ku ishte famullitar Padër Ludovik Kiri dhe ndërsa Padër Antoni ndodhej aty ka shkuar një oficer me disa ushtarë për kontroll, mirëpo Padër Ludoviku i rrejti ushtarët e i futi në një dhomë tjetër, pastaj e nxori n’anë tjetër Padër Antonin ku shkoi edhe Lef Masi (Nosi).
Mbas do kohësh Lef Masi (Nosi) vendosi të kthehet në vend të vetë dhe drejtohet për në Lezhë te Padër Sarafin Koda. Ky i fundit e ka pritë mirë, e ka mbajtë disa ditë në sanë, pastaj e ka çuar në shtëpi të shërbëtores së vetë Mrikë … Qandej e ka kapërcyer në trap të lumit Drin, te Ura e Lezhës.
(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb/Gazeta Vatra)
